Hình thái kinh tế tài chính – xã hội là một phạm trù của chủ nghĩa duy vật lịch sử dân tộc dùng để chỉ xã hội ở từng quá trình lịch sử dân tộc nhất đinh, với một kiểu quan hệ sản xuất đặc trưng cho xã hội đó, tương thích với một trình độ nhật định của lực lượng sản xuất, và với một kỹ năng và kiến thức thượng tần tương ứng được kiến thiết xây dựng trên những quan hệ sản xuất đó .
Theo chủ nghĩa Mác – Lê nin thì trong lịch sử loài người có 5 hình thái kinh tế xã hội từ cấp đến cao.
Hình thái công xã nguyên thủy
Công xã nguyên thủy là hình thái kinh tế tài chính xã hội tiên phong và sơ khai nhất trong lịch sử dân tộc loài người. Trong xã hội công xã nguyên thủy, tư liệu lao động được sử dụng thô sơ đa phần là sử dụng đồ đá, thân cây làm công cụ lao động. Do đó, cơ sở kinh tế tài chính thời kỳ này là sự sở hữu chung về tư liệu sản xuất và mẫu sản phẩm lao động. Như vậy, đặc thù điểm về tư liệu sản xuất, cơ sở kinh tế tài chính là điểm điển hình nổi bật để so sánh công xã nguyên thủy với các hình thái kinh tế tài chính xã hội khác .
Xuất phát từ cơ sở kinh tế, xã hội công xã nguyên thủy chưa có giai cấp, do đó Nhà nước và pháp luật chưa được thiết lập. Quan hệ sản xuất là quan hệ bình đẳng, cùng làm cùng hưởng.
Hình thái chiếm hữu nô lệ
Xã hội chiếm hữu nô lệ Open tương đối sớm ở phương Đông, khoảng chừng 3000 năm TCN ở các nước Ai Cấp, Lưỡng Hà, Ấn Độ, … sau khi chính sách thị tộc sống sót trong công xã nguyên thủy tan rã. Đây là xã hội tiên phong có nhà nước và các cuộc cách mạng xã hội tiên phong trong lịch sử dân tộc loài người đã hình thành nên hình thái kinh tế tài chính xã hội chiếm hữu nộ lệ .
Trong hình thái kinh tế tài chính xã hội này, chính sách công hữu được thay thế sửa chữa bằng chính sách tư hữu chủ nô .
Bên cạnh đó, xã hội đổi khác từ xã hội không có giai cấp thành xã hội có giai cấp. Trong đó, có hai giai cấp đa phần là chủ nô và nô lệ, có sự xích míc và đối kháng nóng bức. Do đó, có sự sửa chữa thay thế chính sách tự quản thị tộc bằng trật tự có nhà nước của giai cấp chủ nô. Giai cấp chủ nô dùng cỗ máy quản lý của mình bóc lột sức lao động của nô lệ .
Từ đó, hình thái kinh tế tài chính xã hội này đã là Open kiểu nhà nước tiên phong, đó là Nhà nước chủ nô .
Hình thái phong kiến
Phong kiến là cấu trúc xã hội xoay quanh những mối quan hệ xuất phát từ việc chiếm hữu đất đai để đổi lấy lao động. Nói cách khác là hình thái phong kiến có sự thay thế sửa chữa chiêu thức bóc lột sức lao động trong xã hội chiếm hữu nô lệ bằng hình thức bóc lột địa tô. Người nông dân được giao đất đai và canh tác trên thửa ruộng của mình, đến kỳ phải có nghĩa vụ và trách nhiệm nộp tô thuế cho địa chủ .
Như vậy, trong hình thái kinh tế tài chính xã hội này đã hình thành 2 giai cấp, đó là :
– Giai cấp thống trị bao gồm giai cấp quý tộc, địa chủ;
– Giai cấp bị trị là nông nô và nông dân .
Hình thái tư bản chủ nghĩa
Chủ nghĩa tư bản Open tiên phong tại châu Âu và tăng trưởng từ trong lòng xã hội phong kiến châu Âu và chính thức được xác lập như một hình thái xã hội tại Hà Lan và Anh ở thế kỷ XVII .
Chủ nghĩa tư bản là một trong 5 hình thái kinh tế xã hội, là một hệ thống kinh tế dựa trên cơ sở quyền sở hữu tư nhân đối với tư liệu sản xuất và hoạt động sản xuất vì lợi nhuận. Chủ nghĩa tư bản có các đặc trưng đó là tài sản tư nhân, tích lũy tư bản, lao động tiền lương, trao đỏi tự nguyên, một hệ thống giá cả và thị trường cạnh tranh.
Bản chất sự “ bóc lột ” nằm ở giá trị thặng dư mà sức lao động tạo ra khi các nhà tư bản thuê lao động và sử dụng sức lao động .
Hình thái tư bản bản nghĩa được bộc lộ dưới các hình thức đa phần như chủ nghĩa tư bản tiên tiến và phát triển, chủ nghĩa tư bản kinh tế tài chính, chủ nghĩa trọng thương, kinh tế thị trường tự do, kinh tế thị trường xã hội, chủ nghĩa tư bản nhà nước, chủ nghĩa tư bản độc quyền .
Hình thái cộng sản chủ nghĩa
Đây là hình thái phát triển cao nhất trong 5 hình thái kinh tế xã hội của loài người. Cơ sở vật chất kỹ thuật của chủ nghĩa xã hội là nền sản xuất công nghiệp hiện đại gắn liền với lực lượng sản xuất đã phát triển ở trình độ cao.
Trong hình thái kinh tế tài chính xã hội này, chính sách công hữu về tư liệu sản xuất được thiết lập. Từ đó, xóa bỏ những xích míc đối kháng trong xã hội, giúp gắn bó các thành viên trong xã hội với nhau vì quyền lợi cơ bản, được bộc lộ qua các đặc thù sau :
– Chủ nghĩa xã hội thực hiện nguyên tắc phân phối theo lao động: “Làm theo năng lực, hưởng theo lao động” còn trong xã hội cộng sản chủ nghĩa (bước phát triển cao hơn của xã hội chủ nghĩa, khi mà sức sản xuất đạt tới trình độ và năng suất cực cao) sẽ là: “Làm theo năng lực, hưởng theo nhu cầu”
– Chủ nghĩa xã hội có nhà nước xã hội chủ nghĩa là nhà nước kiểu mới, nhà nước mang thực chất của giai cấp công nhân, mang thực chất nhân dân thoáng đãng và tính dân tộc bản địa thâm thúy, thực thi quyền lực tối cao và quyền lợi của nhân dân. Nhà nước xã hội chủ nghĩa được chỉ huy bởi Đảng Cộng sản .
– Chủ nghĩa xã hội giải phóng con người khỏi áp bức bóc lột, triển khai công minh, bình đẳng, tân tiến xã hội, tạo những điều kiện kèm theo cơ bản để con người tăng trưởng .
Như vậy, ta thấy 5 hình thái kinh tế xã hội có sự phát triển từ thấp đến cao theo quy luật vận động và phát triển khách quan của xã hội. Trong đó, cơ sở kinh tế, quan hệ kinh tế, quan hệ xã hội tạo nên đặc điểm khác biệt của mỗi hình thái kinh tế xã hội.
