Chương Đất Nước trích trong trường ca Mặt đường khát vọng là sự cảm nhận của Nguyễn Khoa Điềm về vai trò và những hi sinh to lớn của nhân dân trong công cuộc dựng nước và giữ nước lâu bền hơn của dân tộc bản địa. Cũng như những nhà thơ trẻ tiêu biểu vượt trội của thời kì chống Mĩ, Nguyễn Khoa Điềm đã bộc lộ những suy ngẫm của mình về nhân dân trải qua những thưởng thức của chính bản thân mình. Tư tưởng “ Đất nước của nhân dân, Đất nước của ca dao truyền thuyết thần thoại là tư tường chủ yếu, chi phối cả nội dung và hình thức chương V của bản trường ca này .
Tư tưởng chủ yếu nói trên được Nguyễn Khoa Điềm bộc lộ bằng một hình thức thơ trữ tình – chính luận. Cái lí lẽ mà tác giả đưa ra nhằm mục đích thuyết phục người đọc thật đơn giản và giản dị : Không phải ai khác mà chính nhân dân – những con người vô danh – đã xây đắp và bảo vệ, giữ gìn quốc gia, đã kiến thiết xây dựng nên những truyền thống cuội nguồn văn hoá, lịch sử dân tộc hàng ngàn đời của dân tộc bản địa. Lí lẽ ấy nhà thơ không phát biểu một cách khô khan, trừu tượng mà bằng hình ảnh quyến rũ, bằng giọng thơ sôi sục tha thiết của mình. Thông qua những vần thơ phối hợp giữa xúc cảm và tâm lý, trữ tình và chính luận, Nguyễn Khoa Điềm muốn thức tỉnh ý thức, niềm tin dân tộc bản địa, tình cảm gắn bó với nhân dân, quốc gia của thế hệ trẻ trong những năm chống Mĩ .
Mượn hình thức trò chuyện tâm tình với một người con gái yêu thương, cấu trúc chương V của bản trường ca có vẻ như phóng túng, tự do, nhưng từ trong chiều sâu của thi tứ, cảm hứng của mỗi phần vẫn bám rất chắc vào tư tưởng cốt lõi : Đất nước của nhân dân. Tư tưởng đó được nhà thơ bộc lộ đơn cử, sinh động và được tiến hành trên những bình diện : trong chiều dài của thời hạn ( thời hạn đằng đẵng ) và trong bề dày của truyền thống lịch sử văn hoá, phong tục, tâm hồn và tính cách dân tộc bản địa. Ba phương diện ấy gắn bó, hoà quyện, thống nhất ngặt nghèo với nhau trong một “ hệ quy chiếu. Đất nước của nhân dân vốn là linh hồn của cả bài thơ .
Cả chương V của bản trường ca Mặt đường khát vọng như được bao bọc bởi không khí của văn hoá dân gian. Nguyễn Khoa Điềm đã sử dụng rộng rãi và linh hoạt các chất liệu của văn hoá dân gian, từ ca dao, tục ngữ đến truyền thuyết, cổ tích, từ phong tục tập quán đến thói quen sinh hoạt trong đời sống hàng ngày của nhân dân. Những chất liệu ấy đã tạo nên một thế giới nghệ thuật vừa gần gũi, quen thuộc, vừa sâu xa, kì diệu, đủ gợi lên được cái hồn thiêng của non sông, đất nước. Điều đó không đơn thuần chỉ là thủ pháp nghệ thuật, cũng không phải chỉ là một tiếp thu có sáng tạo văn học dân gian, có thể nói, tư tưởng Đất nước của Nhân dân là tư tưởng chủ đạo của bài thơ – đã thấm nhuần từ quan niệm đến cảm xúc, từ hình tượng đến chi tiết nghệ thuật của bài thơ.
Phần đầu của bài thơ này, hoàn toàn có thể xem là một định nghĩa về quốc gia, cố nhiên là định nghĩa theo cách riêng của thơ, được phát biểu trải qua những hình tượng đơn cử, sinh động, đầy quyến rũ .
Đất nước trước hết không phải là một khái niệm trừu tượng mà là những gì rất thân mật, thân thương, ở ngay trong đời sống bình dị của mỗi con người : Đất nước hiện hình lên qua những lời kể chuyện của mẹ, qua ” miếng trầu giờ đây bà ăn ” qua cải kèo, cái cột, qua hạt gạo miếng cơm ta ăn hàng ngày .
Đất nước không phải là cái gì lạ lẫm mà ở ngay trong máu thịt của anh và em :
Trong anh và em ngày hôm nay
Đều có một phần Đất Nước
Nguyễn Khoa Điềm đã nói lên được sự gắn bó máu thịt giữa số phận cá thể với vận mệnh chung cùa hội đồng, của quốc gia. Đó là tư tường chung của thời đại khi mà yếu tố dân tộc bản địa nói lên như một yếu tố quan trọng tiêu biểu vượt trội, nghĩa vụ và trách nhiệm, bổn phận so với quốc gia không phải là cái gì khác mà cũng chính là nghĩa vụ và trách nhiệm so với chính bản thân mình :
Em ơi em Đất Nước là máu xương của mình
Phải biết gắn bó và san sẻ ,
Phải biết hóa thân cho dáng hình xứ sở ,
Làm nên Đất Nước muôn đời .
Đất nước còn được hình thành từ những truyền thống lịch sử lịch sử dân tộc, văn hoá, phong tục hàng ngàn đời của dân tộc bản địa. Nhà thơ đã khai thác ý nghĩa những thành Đất và Nước trong mối quan hệ với khoảng trống và thời hạn, với lịch sử dân tộc và hiện tại. Chiều sâu của lịch sử dân tộc, truyền thống lịch sử, phong tục và văn hoá của đất Việt được gợi lên từ lịch sử một thời Lạc Long Quân và Âu Cơ, từ truỵền thuyết Hùng Vương với ngày giỗ Tổ, từ những câu ca dao quen thuộc, ở đây, quốc gia được cảm nhận như thể sự thống nhất của những phương diện truyền thống cuội nguồn, văn hoá, phong tục rất thiêng liêng tuy nhiên cũng rất thân thiện với đời sống của con người. Những giá trị niềm tin bền vững và kiên cố ấy của quốc gia đã gắn liền quá khứ, hiện tại với tương lai, được nuôi dưỡng qua những thế hệ :
Những ai đã khuất ,
Những ai giờ đây ,
Yêu nhau và sinh con đẻ cải ,
Gánh vác phần người đi trước để lại .
Dặn dò con cháu chuyện tương lai ,
Hằng năm ăn đâu làm đâu,
Cũng biết cúi đầu nhớ ngày giỗ Tổ .
Từ những ý niệm về quốc gia như vậy, đến phần sau của bài thơ, tác giả tập trung chuyên sâu làm nỗi bật tư tưởng. Đất Nước của nhân dân, chính nhân dân là người phát minh sáng tạo ra Đất Nước .
Tư tường đó đã dẫn đến một cách nhìn mới mẻ và lạ mắt, có chiều sâu về địa lí, về những danh lam thắng cảnh trên khắp những miền quốc gia. Những núi Vọng Phu, những hòn Trống Mái, những núi Bút non Nghiên không còn là những cảnh thú vạn vật thiên nhiên thuần tuý nữa, mà được cảm nhận trải qua những cảnh ngộ, số phận của nhân dân, được nhìn nhận như thể những góp phần của nhân dân, sự hoá thân của những con người không tên, không tuổi : “ Những người vợ nhớ chồng còn góp cho Đất Nước những núi Vọng Phu, Cặp vợ chồng yêu nhau góp nên hòn Trống Máỉ ” “ Người học trò nghèo góp cho Đất Nước mình núi Bút non Nghiên “. Cả đến “ Con cóc, con gà quê nhà cũng góp cho Hạ Long thành thắng cảnh “, ở đây, cảnh vật của vạn vật thiên nhiên quốc gia qua cái nhìn của Nguyễn Khoa Điềm hiện lên như một phần tâm hồn, máu thịt của nhân dân. Chính nhân dân đã tạo dựng nên quốc gia này, đã đặt tên, đã ghi dấu vết cuộc sống mình lên mỗi ngọn núi, dòng sông, tấc đất này, từ những hình ảnh, những cảnh vật, hiện tượng kỳ lạ đơn cử, nhà thơ đã “ quy nạp ” thành một khái quát thâm thúy :
Và ở đâu trên khắp ruộng đồng gò bãi ,Chẳng mang một dáng hình, một ao ước, một lối sống ông cha ,Ôi Đất Nước sau bốn nghìn năm đi đâu ta cũng thấy ,Những cuộc sống đã hoá núi sông ta .Hình ảnh, Tư tưởng Đất nước của Nhân dân đã chi phối cách nhìn của nhà thơ khi thường nghĩ về lịch sử dân tộc bốn nghìn năm của quốc gia. Nhà thơ không ngợi ca những triều đại, cũng không nói tới những anh hùng đã được ghi lại trong sử sách mà chỉ tập trung chuyên sâu nói tới những con người vô danh, thông thường, bình dị. Đất nước trước hết là của nhân dân, của những con người bình dị, vô danh đó :Họ đã sống và chếtGiản dị và bình tâmKhông ai nhớ mặt đặt tênNhưng họ đã làm ra Đất Nước .Họ lao động và chống giặc ngoại xâm, họ giữ gìn và truyền lại cho những thế hệ tương lai những giá trị văn hoá, văn minh tinh thần và vật chất cùa quốc gia từ hạt lúa, ngọn lửa. lời nói, tên xã, tên làng đến những truyện truyền thuyết thần thoại, những câu ca dao, tục ngữ. Mạch xúc cảm, tâm lý của bài thơ cứ dồn tụ dần để sau cuối dẫn tới cao trào, làm bật lên tư tưởng cốt lõi của bài thơ vừa giật mình, vừa đơn giản và giản dị và độc lạ :Đất Nước này là Đất nước Nhân dân
Đất Nước của Nhân dân, Đất Nước của ca dao, thần thoại.
Đọc chương Đất Nước, hoàn toàn có thể thấy rõ dấu ấn của vốn tri thức văn hoá nhà trường và sách vở, sự ảnh hưởng tác động phong thái của một nhà thơ nào đó. Tuy nhiên, đó vẫn là chương tiêu biểu vượt trội và tinh tuý nhất của trường ca Mặt đường khát vọng. Bài thơ vẫn tạo nên được những rung động âm vang trong lòng người đọc chính là nhờ tác giả từ những xúc cảm chân thành, từ sự thưởng thức của bản thân mà nói lên những tâm lý chung của cả thế hệ mình về quốc gia .
Loigiaihay.com
