Hướng dẫn
p > Lịch sử văn học đã từng ghi dấu rất nhiều tác phẩm sinh ra ca tụng vương quốc dân tộc bản địa, ca tụng nhân dân. Nhưng trong số đó, hiếm thấy có tác phẩm nào có được ý niệm mới mẻ và lạ mắt như trường ca Mặt đường khát vọng của Nguyễn Khoa Điềm. Trường ca là một đấu ấn tân tiến trong ý niệm của Nguyễn Khoa Điềm về công lao của nhân dân so với lịch sử vẻ vang. Công lao ấy được quy tụ lại trong quan điểm Đất Nước này là Đất Nước Nhân dân, một tư tưởng mới biểu lộ tập trung chuyên sâu và thâm thúy trong đoạn thơ Đất Nước ( trích phần đầu chương V của trường ca Mặt đường khát vọng ) .Đất nước – hai tiếng thân thiện, thiêng liêng và tha thiết đã từng theo mỗi tất cả chúng ta đi suốt cuộc sống. Nó quen thuộc vô cùng bởi được xây nên từ tình cảm yêu thương của mỗi tất cả chúng ta. Ai đã từng một lần định nghĩa về quốc gia ? Khái niệm ấy bát ngát lắm mà sao vẫn cảm thấy thân quý vô cùng. Ta hãy nghe nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm cảm nhận, cắt nghĩa về quốc gia :
Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi
Đất Nước có trong những cái “ ngày xửa thời xưa … ” mẹ thường hay kể
Đất nước của nhà thơ được cảm nhận bằng thời hạn quá khứ xa xăm. Đất nước ấy là quốc tế của ca dao cổ tích. Chẳng ai biết được nó có tự khi nào, chỉ biết từ khi có miếng trầu khi dân mình biết trồng tre mà đánh giặc, Đất nước đã có rồi. Đất nước được hình thành từ sự khó khăn vất vả, yêu thương, của cha, của mẹ. Nguyễn Khoa Điềm đã dùng hàng loạt là vật liệu dân gian mà tạo nên quốc gia của mình. Đất nước ấy vẫn có chiều dài của lịch sử dân tộc nhưng không phải là lịch sử vẻ vang của những vương triều mà là lịch sử dân tộc của nhân dân được ghi bằng cổ tích, bằng ca dao và bằng phong tục .
Xem thêm : Trình bày về tác giả Hồ Chí Minh
Sau phần cảm nhận về hai từ quốc gia thiêng liêng và cao quý, Nguyễn Khoa Điềm mở màn diễn nghĩa tư tưởng quốc gia của Nhân dân .
Đất nước của Nhân dân theo sự cảm nhận triết lý của nhà thơ là quốc gia được dệt bởi một khoảng trống văn hoá. Đó là một khoảng trống bát ngát mở ra cái mênh mang về chiều kích của quốc gia mình. Không gian ấy có khi thân mật :
Đất là nơi anh đến trường
Nước là nơi em tắm
Có khi xa xăm, lịch sử một thời hơn :
Đất là nơi “ con chim phượng hoàng hay về hòn núi bạc ”
Nước là nơi “ con cá ngư ông móng nước biển khơi ”
Vận dụng triệt để thủ pháp nghệ thuật và thẩm mỹ chiết tự ( tách chữ ) và kiểu câu định nghĩa, nhà thơ đã tạo nên khái niệm khoảng trống quốc gia khái quát mà thống nhất hòa hợp vô cùng. Nó không phải là thứ khoảng trống được đo bằng những phép đo thường lệ. Nó là khoảng trống mà ở đó cái chung thống nhất với cái riêng, hội đồng hòa hợp từ mỗi chủ trương, khoảng trống của hiện thực pha vào lịch sử một thời. Không gian ấy không đo đếm được. Nó mênh mang như tâm tưởng kia không số lượng giới hạn .
Nhưng quốc gia ấy còn phải có chiều dài lịch sử vẻ vang. Thời gian đằng đẵng thống nhất với khoảng trống bát ngát. Thời gian ấy được dệt bằng lịch sử một thời :
Đất là nơi Chim về
Nước là nơi Rồng ở
Lạc Long Quân và Âu Cơ
Đẻ ra đồng bào ta trong bọc trứng
Đất nước được gọi về tự phía cội nguồn với những khái niệm mà không người dân đất Việt nào nghe mà không biết : chim Lạc, giống Rồng, Lạc Long Quân, Âu Cơ, bọc trứng, vua Hùng, giỗ Tổ … Những câu thơ đã chạm nên vẻ đẹp của quốc gia vừa chân thực lại vừa lịch sử một thời. Nó còn được gợi ý thức về tổ tiên nòi giống. Tứ đó mà nghĩ về quốc gia, mỗi người sẽ tự ý thức về nghĩa vụ và trách nhiệm của mình bởi :
Trong anh và em ngày hôm nay
Xem thêm : Phân tích hình tượng cây Xà Nu trong truyện ngắn Rừng Xà Nu
Đều có một phần Đất Nước
Chúng ta biết Mặt đường khát vọng là một bản trường ca viết về sự thức tỉnh của tuổi trẻ những thành thị vùng tạm chiếm miền Nam. Nhưng để nhận rõ bộ mặt xâm lược của đế quốc Mỹ từ đó ý thức được thiên chức của mình, xuống đường hòa nhịp cùng cuộc đấu tranh chung của toàn dân tộc bản địa thì trước hết những thế hệ người trẻ tuổi phải được gợi lên cái ý thức dân tộc bản địa của mình. Đó là ý thức về giống nòi, về niềm tự hào, tự tôn dân tộc bản địa. Ý thức về một quá khứ anh hùng của cha ông. Chỉ có như vậy, tuổi trẻ mới thực sự được khắc sâu cái thiên chức thế hệ của mình .
Nguyễn Khoa Điềm cắt nghĩa nhiều khái niệm nhưng khái niệm nào cũng được ông hình tượng hóa nên nó cứ nhẹ nhàng mà thấm đẫm hồn ta. Ở đoạn thơ tiếp sau này, tư tưởng quốc gia nhân dân được biểu lộ qua cái nhìn độc lạ và mới mẻ và lạ mắt về vạn vật thiên nhiên. Chẳng có gì lạ lẫm, vạn vật thiên nhiên được gọi ra bằng những cái tên thân thiện quen thuộc vô cùng : những núi Vọng Phu, những hòn Trống Mái, những nút Bút, non Nghiên hay hòn đảo Con Cóc, Con Gà trên Hạ Long … Thiên nhiên ấy vẫn là niềm mê hồn của muôn đời nhưng nó sống sót chưa chắc đã phải do tạo hóa làm ra. Nếu nó không được thổi vào đó những cuộc sống, những tâm hồn, những số phận thì chắc gì đã khiến con người say sưa đến ngàn năm. Vậy vạn vật thiên nhiên làm sống lại những cuộc sống hay chính những cuộc sống, những số phận đã tạo nên hồn sống cho vạn vật thiên nhiên ! Cũng vậy, quốc gia tạo ra sự những cuộc sống hay chính những cuộc sống thầm lặng đang điểm vào những tên núi, tên sông kia đã làm nên quốc gia. Và còn nữa, những cuộc sống đã nên núi nên sông kia chỉ là những cái tên rất nhỏ trong hàng triệu triệu cuộc sống đã, đang và sẽ làm ra quốc gia. Cái nhìn của Nguyền Khoa Điềm về vạn vật thiên nhiên quả thực là thâm thúy .
Xem thêm : Mọi phẩm chất của đức hạnh là ở trong hành vi ( bài làm mẫu )
Nhưng cũng phải đến đây, đến tận đoạn cuối này, tác giả mới khẳng định chắc chắn cái vai trò lịch sử vẻ vang của nhân dân để triển khai xong tư tưởng Đất Nước này là Đất Nước nhân dân. Trong phần này, tác giả đã cố ý không nhắc đến những anh hùng đã từng rạng danh trong lịch sử dân tộc để dành trọn những trang thơ cho hàng triệu những anh hùng vô danh. Giọng thơ vẫn là giọng triết lý khơi gợi thấm đậm sâu xa ;
Em ơi em
Hãy nhìn rất xa
Vào bốn nghìn năm Đất Nước
Năm tháng nào cũng người người lớp lớp
Con gái con trai bằng tuổi tất cả chúng ta
Câu thơ giản dị và đơn giản mà thức tỉnh tâm lý sâu xa của không biết bao nhiêu thế hệ. Những con người ấy hàng ngàn đời nay vẫn siêng năng làm lụng và đánh giặc chẳng kể gái trai ; đàn ông, đàn bà ; người già hay con trẻ :
Họ đã sống và chết
Giản dị và bình tâm
Không ai nhớ mặt đặt tên
Nhưng họ đã làm ra Đất Nước
Không chỉ đấu tranh và kiến thiết xây dựng quê nhà, tạo ra sự lịch sử dân tộc, họ còn là những người bí mật gìn giữ những nét văn hoá của dân tộc bản địa. Ho truyền hạt lúa, chuyền lửa qua mỗi nhà. Họ gánh theo tên làng, tên xã trong mỗi chuyến di dân. Họ đắp đập be bờ, trồng cây cho người đời sau hái trái. Và Tóm lại, họ đã đem cả cuộc sống để dựng xây và tăng trưởng những giá trị vật chất và niềm tin cho con cháu mãi mãi về sau. Đoạn thơ cuối lặp ý ngọt ngào. Nét đẹp trữ tình và thơ mộng trong tâm hồn dân tộc bản địa dịu dàng êm ả lan tỏa .
Cắt nghĩa thâm thúy tư tưởng Đất Nước này là Đất Nước nhân dân, đoạn Đất Nước của Nguyễn Khoa Điềm đã nhìn nhận thật khái quát vai trò của nhân dân trong lịch sử vẻ vang. Nhân dân là gia chủ của lịch sử dân tộc, gia chủ của quốc gia mình. Chân lý ấy đã, đang và sẽ mãi mãi không khi nào đổi khác không chỉ so với dân tộc bản địa tất cả chúng ta .
