Mặt đường khát vọng là trường ca độc lạ của Nguyễn Khoa Điềm, sinh ra trong cuộc chiến tranh ác liệt thời chống Mĩ, tại mặt trận Trị – Thiên – một điểm trung tâm – trên mặt trận miền Nam vào năm 1971. Bài thơ đã truyền đến người đọc bao xúc động, tự hào về Đất Nước và Nhân dân. Trong bài Có một thời đại mới trong thi ca, Trần Mạnh Hảo viết :
” Vào đêm giao thừa Tết âm lịch 1973 – 1974, dưới rừng Phước Long, chúng tôi xúc động nghe trích đoạn ” Đất Nước ” trích trong trường ca ” Mặt đường khát vọng ” của Nguyễn Khoa Điềm phát trên Đài phát thanh. Những tâm lý về quốc gia, về dân tộc bản địa đã được nhà thơ hiện đại hoá bằng chất suy tư và lắng đọng và cảm hứng mãnh liệt ” .
Đất Nước – là chương V trong trường ca Mặt đường khát vọng dài 110 câu thơ (trong “Văn 12” chỉ trích 89 câu). Phần đầu (42 câu) là cảm nhận của nhà thơ trẻ về Đất Nước trong cội nguồn sâu xa văn hoá – lịch sử, và trong sự gắn bó thân thiết với đời sống hằng ngày của mỗi con người Việt Nam. Phần thứ hai (68-21=47 câu), cảm hứng chủ đạo về Đất Nước là sự ngợi ca, khẳng định tư tưởng Đất Nước của Nhân dân. Từ đó, nhà thơ nhận diện, phát hiện Đất Nước trên bình diện về địa lí, lịch sử, văn hóa, ngôn ngữ, truyền thống, tinh thần dân tộc – nền văn hiến Việt Nam. Vẻ đẹp độc đáo của chương V “Đất Nước” là tác giả vận dụng sáng tạo nhiều yếu tố văn hóa dân gian, tục ngữ, ca dao, dân ca, truyện cổ, phong tục,.., cùng với cách diễn đạt bình dị, hiện đại gây ấn tượng vừa gần gũi vừa mới mẻ cho người đọc.
13 câu thơ dưới đây trích trong phần đầu chương ” Đất Nước ” bộc lộ cảm nhận : Đất Nước gắn bó thân thương với mỗi con người Nước Ta :
Trong anh và em thời điểm ngày hôm nay
Đều có một phần Đất Nước
( … )
Làm nên Đất Nước muôn đời …
Trong chương V trường ca Mặt đường khát vọng, hai từ Đất Nước và Nhân dân đều được viết hoa, trở thành ” mĩ tự ” gợi lên không khí cao quý, thiêng liêng và biểu lộ cao độ cảm hứng yêu dấu, tự hào về Đất Nước và Nhân dân. Chủ thể trữ tình là ” anh và em “, giọng điệu tâm tình thổ lộ, sâu lắng, thiết tha, ngọt ngào. Cấu trúc đoạn thơ 13 câu thơ là cấu trúc tổng – phân – hợp mà ta cảm nhận được đặc thù chính luận của ngòi bút thơ Nguyễn Khoa Điềm .
1. Hai câu thơ mở đoạn là sự thức nhận chân lí về cội nguồn, về truyền thống, về lịch sử,… Đất nước gần gũi và gắn bó thân thiết với “anh và em”, với mọi người:
Trong anh và em ngày hôm nay
Đều có một phần Đất Nước .
Chỉ ” một phần ” nhỏ bé thôi, nhưng xiết bao thân thiện, gắn bó, yêu thương và tự hào. Từ khái niệm, ý niệm ” mỗi công dân là một thành phần của hội đồng, của quốc gia ” được diễn đạt một cách ” mền hóa ” qua lời nói tâm tình của lứa đôi, của ” anh và em ” .
2. Bảy câu thơ tiếp theo mở rộng ý thơ trên từ “hai đứa” đến “mọi người”, từ “hôm nay” đến “mai sau”‘.
Khi hai đứa cầm tay
Đất Nước trong tất cả chúng ta hài hòa nồng nàn .
Ở phần trước, nhà thơ cảm nhận : ” Đất là nơi anh đến trường – Nước là nơi em tắm – Đất Nước là nơi ta hò hẹn – Đất Nước là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm “. Và ” khi hai đứa cầm tay ” thì một mái ấm, tổ ấm mái ấm gia đình đã kiến thiết xây dựng. Gia đình là ” một phần ” của Đất Nước. Chỉ có tình yêu và niềm hạnh phúc mái ấm gia đình mới tạo nên sự ” hòa giải, nồng nàn ” với tình yêu quê nhà Đất Nước. Đó là thực chất thống nhất trong tình cảm của thời đại mới. Ý tưởng ấy đã được Nguyễn Đình Thi thể hiện trong một tứ thơ sâu và đằm về nỗi ” nhớ ” ‘ .
Anh yêu em như anh yêu quốc gia
Vất vả đau thương tươi thắm vô ngần …
Từ tình yêu và niềm hạnh phúc lứa đôi mà biết yêu mái ấm gia đình, yêu quê nhà, yêu quốc gia, mới hoàn toàn có thể có tình nghĩa sâu nặng ” Đất Nước trong tất cả chúng ta hài hòa nồng nàn “, mới tìm thấy quốc gia quê hương cả trong niềm vui và nỗi đau của anh, của em, của bao lứa đôi khác :
Xưa yêu quê nhà vì có chim có bướm
Có những lần trốn học bị đòn roi .
Nay yêu quê nhà vì trong từng nắm đất
Có một phần xương thịt của em tôi .
( Giang Nam )
Nói về cội nguồn của dòng giống, của dân tộc bản địa, Nguyễn Khoa Điềm nhắc lại sự tích ” Trăm trứng ” : ” Đất là nơi Chim về – Nước là nơi Rồng ở – Lạc Long Quân và Âu Cơ – Đẻ ra đồng bào ta trong bọc trứng – Những ai đã khuất – Những ai giờ đây … “. Từ lịch sử một thời thiêng liêng ấy mới có ý thơ này :
Khi tất cả chúng ta cầm tay mọi người
Đất Nước vẹn tròn, to lớn .
Hai chữ ” cầm tay ” trong câu thơ ” Khi hai đứa cầm tay ” có nghĩa là giao duyên, là yêu thương. ” Khi tất cả chúng ta cầm tay mọi người ” là đoàn kết, là yêu thương đồng bào, … Mọi người có cầm tay nhau, yêu thương giúp sức lẫn nhau mới hoàn toàn có thể có hình ảnh ” Đất Nước vẹn tròn, to lớn “, mới có đại đoàn kết dân tộc bản địa và sức mạnh Nước Ta. Từ ” hòa giải, nồng nàn ” đến ” vẹn tròn, to lớn ” là cả một bước tăng trưởng và đi lên của lịch sử vẻ vang dân tộc bản địa và quốc gia. Đất nước được cảm nhận là sức mạnh của khối dại đoàn kết dân tộc bản địa. Chỉ khi nào ” ba cây chụm lại nên hòn núi cao “, và chỉ khi nào ” lá lành đùm lá rách nát “, ” Người trong một nước phải thương nhau cùng ” thì mới có hình ảnh xinh xắn, thiêng liêng ” Đất Nước vẹn tròn, to lớn ” .
Bốn câu thơ trên đây cấu trúc theo phép đối xứng về ngôn từ : ” Khi hai đứa cầm tay ” .. ” Khi tất cả chúng ta cầm tay mọi người “, ” Đất Nước trong tất cả chúng ta hài hòa nồng nàn ” … ” Đất Nước vẹn tròn, to lớn “. Cách diễn đạt uyển chuyển, sinh động ấy có ý nghĩa thẩm mĩ thâm thúy : hình thức này biểu lộ nội dung ấy, nội dung ấy được diễn đạt bằng hình thức này. Phép đối xứng làm cho thơ liền lạc, hòa giải, gắn bó, biểu lộ rõ ý thơ : tình yêu lứa đôi, tổ ấm niềm hạnh phúc, mái ấm gia đình, tình yêu quê nhà quốc gia, ý thức đại đoàn kết dân tộc bản địa là những tình cảm đẹp, tạo ra sự truyền thống cuội nguồn ” yêu nước, yêu nhà, yêu người ” và đó là sức mạnh Nước Ta .
Đất Nước ” nguồn thiêng ông cha “, Đất Nước ” Trong anh và em ngày hôm nay “, Đất Nước trong tương lai. Như một nhắn nhủ, như một kì vọng sáng ngời niềm tin :
Mai này con ta lớn lên
Con sẽ mang Đất Nước đi xa
Đến những tháng ngày mơ mộng .
Những Nguyễn Thi, Anh Đức, Lê Anh Xuân, Sơn Nam … đã tạo nên giọng điệu Nam Bộ mê hoặc trong thơ ca và truyện của mình. Ngay Tố Hữu, Nguyễn Khoa Điềm, Thanh Hải, … cũng có một giọng điệu ” rất Huế “, dễ thương và đáng yêu dịu ngọt. Hai tiếng ” mai này ” là cách nói của bà con xứ Huế .
Thế hệ con cháu tương lai sẽ tiếp bước ông cha ” Gánh vác phần người đi trước để lại ” thiết kế xây dựng quốc gia ta ” Vạn cổ thử giang sơn ” ( Trần Quang Khải ), ” To đẹp hơn, đàng hoàng hơn ” ( Hồ Chí Minh ). Hai chữ ” lớn lên ” biểu lộ một niềm tin về trí tuệ và bản lĩnh nhân dân trên hành trình dài lịch sử vẻ vang đi tới ngày mai tươi tắn. ” Mơ mộng ” nghĩa là rất đẹp ngoài trí tưởng tượng về một Nước Ta cường thịnh, một cường quốc văn minh. Điều mà ” anh và em “, mỗi người tất cả chúng ta mơ mộng ngày hôm nay, sẽ biến thành hiện thực ” mai này ” gần .
Bốn câu thơ cuối đoạn xúc cảm dâng lên thành cao trào. Giọng thơ trở nên ngọt ngào, say đắm khi nhà thơ nói lên những tâm lý thâm thúy, đẹp tươi của mình :
Em ơi em Đất Nước là máu xương của mình
Phải biết gắn bó và san sẻ .
Phải biết hóa thân cho dáng hình xứ sở
Làm nên Đất Nước muôn đời …
” Em ơi em ” – một tiếng gọi yêu thương, giãi bày và san sẻ bao niềm vui sướng đang dâng lên trong lòng khi nhà thơ cảm nhận và định nghĩa về Đất Nước : ” Đất Nước là máu xương của mình “. Đất Nước là huyết hệ, là thân thể ruột thịt thân yêu của mình, là mồ hôi xương máu của tổ tiên, ông cha, là của dân tộc bản địa ngàn đời. Vì ” Đất Nước là máu xương của mình ” nên Trần Vàng Sao đã viết :
Nuôi lớn người từ ngày mở đất ,
Bốn ngàn năm nằm gai nếm mật
Một tấc lòng cũng đẩy hồn Thánh Gióng .
( Bài thơ của một người yêu nước mình 19/12/1967 )
Với Nguyễn Khoa Điềm thì ” gắn bó “, ” san sẻ “, ” hóa thân ” là những biểu lộ của tình yêu nước, là ý thức, là nghĩa vụ và trách nhiệm cao quý và thiêng liêng. ” Phải biết gắn bó và san sẻ … phải biết hóa thân … ” thì mới hoàn toàn có thể ” Làm nên Đất Nước muôn đời “. Điệp ngữ ” phải biết ” như một mệnh lệnh phát ra từ tâm hồn, làm cho giọng thơ can đảm và mạnh mẽ, chấn động. Có biết trường ca ” Mặt đường khát vọng ” sinh ra tại một nơi nóng bỏng, ác liệt nhất của thời cuộc chiến tranh chông Mĩ thì mới cảm nhận được những từ ngữ : ” gắn bó “, ” san sẻ “, ” hóa thân ” là lời nói tận tâm ” mang sức mạnh ý chí và khát vọng vượt ra ngoài số lượng giới hạn thông tin của ngôn từ ” như một nhà ngôn ngữ học khét tiếng đã nói .
Trong thơ ca Nước Ta thời kháng chiến, đề tài quê nhà quốc gia được tô đậm bằng nhiều bài thơ siêu phẩm, những đoạn thơ hay, những câu thơ tuyệt cú. Cảm hứng về quốc gia được diễn đạt bằng nhiều tứ thơ độc lạ, mang phong thái phát minh sáng tạo riêng của mỗi nhà thơ. Chất trữ tình thấm đẫm dư ba. Đất nước trong máu lửa mới mang cảm hứng sâu nặng thế. Đây là lời nói ở hai đầu quốc gia :
Tôi yêu quốc gia này chân thực
Như yêu căn nhà nhỏ có mẹ của tôi
Như yêu em nụ hôn ngọt trên môi
Và yêu tôi đã biết làm người
Cứ trông đất nưóc mình thống nhất .
( Trần Vàng Sao )
Ôi ! Tổ quốc ta, ta yêu như máu thịt
Như mẹ cha ta như vợ như chồng
Ôi ! Tổ quốc, nếu cần ta chết
Cho mỗi ngôi nhà, ngọn núi, con sông.
( Chế Lan Viên )
Trở lại đoạn thơ trên đây của Nguyễn Khoa Điềm. Tứ thơ rất đẹp. Đất Nước thân thương gắn bó với mọi người. Phải biết hiến dâng cho ” Đất Nước muôn đời “. Đoạn thơ đẹp còn vì sáng ngời niềm tin về tương lai Đất Nước và tiền đồ tươi tắn của dân tộc bản địa. Đoạn thơ mang tính chính luận, chất trữ tình hàm ẩn tính công dân của thời đại mới. Giọng thơ tâm tình, dịu ngọt, tứ thơ dạt dào cảm hứng, phát minh sáng tạo về ngôn từ, hình ảnh, bộc lộ một hồn thơ giàu chất suy tư, chứng minh và khẳng định một thi pháp độc lạ, có nhiều mới mẻ và lạ mắt tìm tòi .
” Em ơi em Đất Nước là máu xương của mình … ” – một tứ thơ rất đẹp ! Một tứ thơ lộng lẫy mang vẻ đẹp trí tuệ ! Lúc độc lập phải biết đem ” trí lực ” để kiến thiết xây dựng Đất Nước, ” Làm nên Đất Nước muôn đời “, Đất Nước ” to đẹp hơn đàng hoàng hơn “. Lúc có cuộc chiến tranh phải đem xương máu để bảo toàn Sông Núi. ” Gắn bó, san sẻ, hóa thân ” cho Đất Nước, ấy là nghĩa vụ và trách nhiệm cao quý thiêng liêng, ấy là tình yêu Đất Nước của ” anh và em ” ngày hôm nay, của thế hệ Nước Ta ” Mai này con ta lớn lên ” …
