Trường ca Mặt dường kliát vọng được nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm viết vào ngày đông 1971 tại mặt trận Trị Thiên trong trào lưu chống Mĩ, và được in ở miền Bắc vào năm 1974 .
Trước đây, trường ca thường có một cái cốt lõi tự sự, nhà thơ dàn ý tưởng sáng tạo và tình cảm của mình theo một diễn biến, một câu truyện về cuộc sống của một người anh hùng. Nhưng ở đây, trường ca của Nguyễn Khoa Điềm có một nét mới, đó là không có cái cốt lõi tự sự. Nhà thơ không kiến thiết xây dựng một nhân vật đơn cử nào cả mà cấu trúc tiến hành sáng tạo độc đáo và tình cảm theo quy trình hoạt động ý thức của một lớp tuổi trẻ miền Nam ý thức được nghĩa vụ và trách nhiệm của thế hệ mình so với Tổ quốc, so với nhân dân vùng dậy đấu tranh chống lại quân địch .
Đất nước trích phần đầu chương V của trường ca trên. Có thể tìm thấy ở đây những mày mò của Nguyễn Khoa Điềm về đất nước trong chiều sâu văn hóa truyền thống – lịch sử dân tộc và trong sự gắn bó thân thiện, bình dị với đời sống thường nhật của mỗi con người, mỗi mái ấm gia đình Nước Ta .
Tư tưởng cốt lõi trong nhận thức của Nguyễn Khoa Điềm ở đây là: Đất nước là của nhân dân. Trong đoạn thơ trữ tình – chính luận này, nhà thơ trình bày như một cuộc trò chuyện tâm tình, thế hiện những cảm xúc suy tưởng của mình về Đất nước. Ông dẫn giải các sự kiện theo cảm hứng và liên tưởng một cách tự do, phóng khoáng, thiên về khai thác những mặt trữ tình của các tư liệu mang đậm tính dân gian.
1. Cảm nhận về đất nước từ nhiều phương diện
Theo cảm hứng của tác giả, đất nước ta đã có từ truyền kiếp và mở màn từ những gì thân thiện nhất, bình dị nhất trong đời sôìig vật chất và ý thức của mỗi con người :
Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi
Đất Nước có trong những cái ” ngày xửa thời xưa … ” mẹ thường hay kể .
Đất Nước mở màn với miếng trầu giờ đây bà ăn
Đất Nước lớn lên khi dân mình biết trồng tre mà đánh giặc .
Các cầu thơ khởi đầu đã gợi lại truyện Trầu Cau, thần thoại cổ xưa Thánh Gióng thời xưa của dân tộc bản địa và cả những phong tục tập quán đã có tự nghìn đời
” Tóc mẹ thỉ bới saú đầu. Cha mẹ thương nhau bằng gừng cay muối mặn ” ” một nắng hai sương ” ” xay, giã, giần, sàng ” được khơi lên từ những vật liệu của ca dao tục ngữ .
Tuy đã thấm vào máu thịt của mỗi con người, nhưng đất nước không hề trừu tượng như một khái niệm mà trái lại là hiện thân trong từng sự vật đơn cử, phát hiện ở ngay trong đời sống của mái ấm gia đình, mỗi con người là cái kèo, cái cột trong ngôi nhà tất cả chúng ta vẫn ở, là hạt gạo mỗi ngày tất cả chúng ta vẫn ãn. Hơn thế nữa, đất nước là con đường ta đi học, là nơi đã tận mắt chứng kiến ” cái thuở khởi đầu lưu luyến ấy ” của mỗi tất cả chúng ta :
Đất là nơi anh đến trường
Nước là nơi em tắm
Đất Nước là nơi ta hò hẹn
Đất Nước là nai em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm .
Đến đây, cảm nhận về đất nước nhà thơ được gợi ra từ cách ” chiết tự “, chia cách hai yếu tố hợp thành là Đất và Nước và từ đó, trí tưởng tượng của ông bay bổng .
Từ hoạt động và sinh hoạt thực tại đã nói nhà thơ lại quay về địa hạt ca dao dân ca, những nguồn mạch văn hóa từ muôn đời chở nặng tình tự dân tộc bản địa nuôi dưỡng tâm thức của mỗi con người : ” Con chim phượng hoàng bay về hòn núi bạc. Con cá ngư ông móng nước biển khơi ” .
Với nhịp cầu dân ca này, nhà thơ lại đưa người đọc ngược dòng lịch sử dân tộc đến cùng lịch sử một thời Bọc trứng trăm con :
Đất là nơi Chim về
Nước là nơi Rồng ở
Lạc Long Quân và Âu Cơ
Đẻ ra đồng bào ta trong bọc trứng .
Tình cảm đất nước như càng được tôn lên khi cái riêng gắn bó hòa giải với cái chung, cá thể phối hợp với dân tộc bản địa, với hội đồng, thế hệ này tiếp nối thế hệ khác :
Những ai dã khuất
Những ai giờ đây
Yêu nhau và sinh con dẻ cái
Gánh vác phần người đi trước dể lại
Dặn dò con cháu chuyện tương lai .
Đất nước luôn tiềm tàng môi quan hệ máu thịt đó nhắc nhở mọi con người, mọi thế hệ không được quên lãng nguồn gô ” c ông cha, cội nguồn dân tộc bản địa :
Hằng năm ăn đâu làm dâu
Cũng biết cúi đầu nhớ ngày giỗ Tổ .
Đoạn thơ trên, vẻ bên ngoài tưởng như lộn xộn, thiếu mạch lạc, nhưng thật ra đó là sự lộn xộn đầy dụng ý thẩm mỹ và nghệ thuật nhằm mục đích thế hiện sinh động cái nhìn toàn vẹn, tổng hợp nhiều chiều của tác giả về đất nước. Từ chiều rộng của khoảng trống địa lí, chiều dài của thời hạn lịch sử vẻ vang, Nguyễn Khoa Điềm đã cảm nhận đât nước trong những bình diện văn hóa truyền thống – phong tục, truyền thông online niềm tin dân tộc bản địa, trong đời sống thường nhật, trong những biến cố lịch sử vẻ vang, trong đời sống mỗi con người và cả trong đời sống hội đồng như đã nghiên cứu và phân tích trên .
Trong cảm nhận của nhà thơ, Đất Nước đã hiện lên thành một hình tượng toàn vẹn vừa thiêng liêng cao quý, vừa thân mật và tha thiết đôi với mạch sống của mỗi con người. Điều này khiến con người ” phải biết gắn bó và san sẻ ” ” phải biết hóa thân ” cho Đất Nước mãi mãi vững chắc và không ngừng tăng trưởng .
Em ơi em Đất Nước là máu xương của mình Phải biết gắn bó và san sẻ Phải biết hóa thân cho dáng lịch xứ sở Làm nên Đất Nước muôn đời …
2. Đất Nước này là Đất Nước – Nhân dân
Phần còn lại của đoạn thơ, tác giả tập trung chuyên sâu làm điển hình nổi bật tư tưởng : ” Đất Nước này là Đất Nước – Nhân dân “. Từ dạng tùy bút của đoạn trước, đến đây nhà thơ chuyển sang phong thái chính luận rõ ràng .
Bằng lối nói giàu hình tượng, nêu ra rất nhiều ” dẫn chứng ” từ địa lí, lịch sử vẻ vang, văn hóa truyền thống của đất nước, tác giả đúc rút thành tư tưởng trên. Nhìn lên map Tồ quốc, địa hình của Đất Nước, đâu đâu ông cũng thấy hình ảnh của nhân dân, con người của những thời đại dã ” góp cho Đất Nước ” .
Những người vợ nhớ chồng còn góp cho Đất Nước những núi Vọng Phu
Cặp vợ chồng yêu nhau góp nên hòn Trống Mái .
Gót ngựa của Thánh Gióng đi qua còn trăm ao đầm để lại Chín mưch chín con voi góp mình dựng đất Tổ Hùng Vương …
Đất nước và dân tộc bản địa luôn luôn gắn liền với chủ quyền lãnh thổ, chủ quyền lãnh thổ và văn hóa truyền thống. Mà những giá trị đó lại được thiết kế xây dựng nên bởi con người, bởi nhân dân. Và nhà thơ dẫn tới một khái quát thật thâm thúy :
Và ở đâu trên khắp ruộng dồng gò bãi
Chẳng mang một dáng hỉnh, một ao ước, một lối sống ông cha
Ôi Đất Nước sau bốn nghìn năm di dâu ta củng thấy Những cuộc dời đã hóa núi sông ta …
Nói đến bốn ngàn năm lịch sử dân tộc của Đất Nước, nhà thơ không điểm danh những triều đại, những anh hùng mà thứ nhất ông nhắc đến hàng vạn, hàng triệu những con người vô danh, những con người mà theo ông ” Không ai nhớ mặt đặt tên, nhưng liọ dã làm ra Đất Nước “. Họ sống bí mật, vô danh, nhưng thật vĩ đại. Họ làm lụng cật lực, tích góp kinh nghiệm tay nghề sản xuất của nhân dân .
Nguyễn Khoa Điềm trình diễn như một cuộc trò chuyện tâm linh, dẫn giải sự kiện theo. cảm hứng có vẻ như tự do, phóng túng như một thứ tùy bút thơ ở đoạn đầu. Riêng đoạn sau, nhà thơ lại chuyển theo phong thái chính luận, lập ý rõ ràng, mạch lạc .
Đoạn đầu tác giả bộc lộ cảm nhận của mình về đất nước trên những bình diện đa phần sau đây :
– Trong chiều dài lịch sử dân tộc ( quá khứ, hiện tại và tương lai ) .
– Trong chiều rộng khoảng trống địa lí .
– Trong bề dày của văn hóa truyền thống, phong tục, lối sông, tâm hồn và tính cách của dân tộc bản địa .
Sử dụng những văn liệu chọn ra từ kho tàng văn hóa truyền thống dân gian ( thần thoại cổ xưa, truyện cổ tích, tục ngữ, ca dao, dân ca ) tác giả lần lượt tiến hành mạch tâm lý, cảm hứng của mình .
– Đất nước ta đã có từ truyền kiếp, điều này vật chứng qua những truyền thuyết thần thoại, truyện cổ tích, ca dao, tục ngữ .
– Từ nghìn xưa đến nay, nhân dân ta truyền tiếp nhau siêng năng, gan góc kiến thiết xây dựng, giữ gìn và tăng trưởng đất nước từ những phương diện địa lí và lịch sử vẻ vang .
– Đất nước thời điểm ngày hôm nay là gia tài huyết lệ thiêng liêng và quý báu về vật chát lẫn niềm tin do tiền nhân đế lại .
– Đoạn sau, nhà thơ trình diễn môi quan hệ máu thịt giữa những thế hệ quá khứ, hiện tại và tương lai .
3. Trong phần đầu của đoạn thơ, tác giả đã cảm nhận đất nước từ nhiều phương diện khác nhau. Trước hết, ông nhìn nhận đất nước ở ngay trong cuộc sống của mỗi gia đình chúng ta. Đất nước có từ lời kể chuyện cổ của người mẹ, có từ miếng trầu của bà ăn, có từ các phong tục tập quán lâu đời quen thuộc “tóc mẹ thì bới sau dầu” cho đến tình nghĩa muôi mặn gừng cay chung thủy, hay cái cột cái kèo, hạt gạo một nắng hai sương giần sàng, xay giã… nghĩa là đất nước là cái gì thật gần gũi, thân thiết với sự sông của mỗi con người.
Tiếp đó, nhà thơ cảm nhận đất nước trong sự thông nhất quá khứ – hiện tại – tương lai từ những phương diện khoảng trống và thời hạn, địa lí và lịch sử dân tộc. ( Thời gian đằng đẵng – khoảng trống bát ngát ). Đất nước có từ lịch sử một thời Lạc Long Quân – Âu Cơ đến truyền thuyết thần thoại Hùng Vương đến ngày giỗ Tố. Điều này bộc lộ chiều sâu lịch sử vẻ vang của đát nước Nước Ta. về mặt khoảng trống địa lí, đất nước là núi sông rừng biển bát ngát ( con chim phượng hoàng … Con cá ngư ông ) là nơi chôn thân mật thiết thán với mỗi con người sản xuất gieo trồng, họ giữ gìn lời nói, vừa đánh nội thù, vừa chông ngoại xâm, họ tạo nên tục ngữ, ca dao, thần thoại cổ xưa … Họ làm ra của cải vật chát và ý thức, phát minh sáng tạo ngôn từ và văn học. Nói tóm lại, họ đã làm ra đất nước .
Họ giữ và truyền cho ta hạt lúa ta trồng
Họ chuyền lửa qua mỗi nhà, từ hòn than qua con cúi
Họ truyền giọng điệu mình cho con tập nói .
Họ gánh theo tên xã, tên làng trong mỗi chuyến di dân.
Mạch suy tưởng của nhà thơ dẫn đến tư tưởng TT của đoạn thơ, chỗ giao hòa xúc cảm của ông : ” Để Đất Nước này là Đất Nước Nhân dân “. Và rất là tự nhiên, tác giả lại quay trở lại với nguồn cội văn hóa truyền thống dân gian trong một câu thơ với hai vế song song đồng đẳng : Đắt Nước của Nhân dân, Đất Nước của ca dao truyền thuyết thần thoại. Định nghĩa này của nhà thơ thật đơn giản và giản dị, đúng mực mà độc lạ vô cùng. Bởi lẽ biểu lộ cho vẻ đẹp tâm hồn, truyền thống lịch sử của dân tộc bản địa còn ở đâu rõ nét hơn ở ca dao, truyền thuyết thần thoại những nguồn mạch văn hóa nghìn đời đã chảy qua những thế hệ và nuôi dưỡng tâm thức của từng con người Nước Ta tất cả chúng ta. \
Để khép lại đoạn thơ, tác giả đã chọn ra ba câu ca dao rực rỡ tiêu biểu vượt trội cho những nét đẹp : say đắm, thiết tha trong tình yêu, biết quý trọng tình nghĩa nhưng cũng thật kinh khủng với quân địch, những nét đẹp hầu hết nhất của truyền thôìig nhân dân và tâm hồn dân tộc bản địa :
Dạy anh biết ” yêu em từ thụở trong nôi ”
Biết quý công cầm vàng những ngày lặn lội
Biết trồng tre đợi ngày thành gậy
Đi trả thù mà không sợ vĩnh viễn .
( – Yêu em từ thuở trong nôi
Em nằm em khóc, anh ngồi anh ru
– Cầm vàng mà lội qua sông
Vàng rơi không tiếc, tiếc công cầm vàng .
– Thù này ắt hẳn còn lâu
Trồng tre nên gậy, gặp đâu đánh què ) .
( Ca – dao )
Gợi ý đọc hiểu
Câu 1
Đoạn trích trình diễn sự cảm nhận và lí giải của Nguyễn Khoa Điềm về đất nước .
Đoạn trích hoàn toàn có thể chia làm 2 phần :
Phần 1 : Những cảm nhận về đất nước của Nguyễn Khoa Điềm ( từ đầu đến ” Làm nên Đất Nước muôn đời ‘ ” ) .
Phần 2 : Nhà thơ nhấn mạnh vấn đề ý niệm ” Đất Nước là của Nhân Dân ”
Nói chung, đoạn thơ chính luận, trữ tình này, trình diễn cảm nhận về đất nước từ nhiều phương diện khác nhau và lí giải của tác giả về đất nước, tập trung chuyên sâu làm điển hình nổi bật tư tưởng ; Đất nước là của Nhân dân. Đất nước gắn bó không rời thật thân mật và thân thương đôi với đời sống của mỗi con người .
Câu 2
Trong phần đầu của đoạn trích ( từ đầu đến ” Làm nên đất nước muôn đời ‘ ” ), nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm đã cảm nhận về đất nước từ nhiều phương diện khác nhau .
Trước hết theo ông, đất nước thật thân thiện, bình dị chứ không cao siêu, lạ lẫm đôì với mỗi con người, mỗi mái ấm gia đình. Hình ảnh đất nước gắn với câu truyện ” ngày xửa rất lâu rồi mẹ kề ‘, với ” miếng trầu bà ăn ” quen thuộc đất nước trường thành nhờ sự lao động cần mẫn lam lũ của người dân ” với hạt gạo một nắng hai sương xay, giã, giần, sàng ” … và biết trồng tre mà đánh giặc, không ngại chiến đấu hi sinh để giữ gìn bờ cõi trong đó mọi người một lòng đoàn kết thương mến và đùm bọc lẫn nhau .
Tiếp đó đất nước lại cảm nhận được từ nhiều phương diện địa lí, lịch sử vẻ vang, khoảng trống và thời hạn, một cách sinh động và tổng lực. Từ chiều dài và chiều sâu lịch sử vẻ vang với những lịch sử một thời Rồng ở Chim về, Lạc Long Quân và Âu Cơ với bọc trứng trăm con, truyền thuyết thần thoại vua Hùng và ngày giỗ Tố đên núi sông rừng biển bát ngát ” con chim phượng hoàng “, ” con cá ngư ông ” và khoảng trống thân mật ” nơi anh đến trường “, ” nơi cm tắm “. Trong ý nghĩa đó, Đất Nước chính là nơi sống sót của hội đồng dân tộc bản địa qua bao thế hệ : ” Những ai đã khuất. Những ai giờ đây, yêu nhau và sinh con dẻ cái. Gánh vác phần người đi trước để lại. Dặn dò con cháu chuyện tương lai ” .
Qua cách cảm nhận từ nhiều phương diện đó, đất nước đã hiện lên thành một hình tượng thông nhất hòa giải của nhiều yếu tố vừa thiêng liêng, sâu xa, lớn lao vừa thân thiện, thân thiện với sự sống của mỗi người .
Khép lại phần đầu là lời nhắc nhở thế hệ trẻ một thái độ đầy nghĩa vụ và trách nhiệm của mỗi cá thể đốì với hội đồng dân tộc bản địa trong việc bảo tồn xây đắp làm cho Đất Nước vững chắc muôn đời .
Mai này con ta lớn lên
Con sẽ mang Đất Nước đi xa
Đến những tháng ngày mơ mộng
Em ơi em Đất Nước là máu xương của mình
Phải biết gắn bó và san sẻ
Phải biêt hóa thân cho dáng hình xứ sở
Làm nên Đất. Nước muôn đời …
Ớ phần sau của đoạn thơ ( từ ” Những người vạ nhớ chồng ” đến hết đoạn trích “, tác giả tập trung chuyên sâu làm điển hình nổi bật tư tưởng : ” Đất Nước của Nhân dân “. Đây là điểm quy tụ mọi nhìn nhận về đất nước và đưa đến những phát hiện sâu và mới của tác giả về địa lí, lịch sử dân tộc và văn hóa truyền thống thật độc lạ .
Trong mắt nhìn của nhà thơ, những cảnh sắc vạn vật thiên nhiên kì thú của đất nước ta từ núi Vọng Phu, hòn Trống Mái, đến núi Bút, non Nghiên, con Gà, con Cóc … cũng đều là những tượng trưng cho số phận, tham vọng, tính cách, tâm hồn và lối sống của nhân dân :
Và ở đâu trên khắp ruộng đồng gò bãi
Chẳng mang một dáng hình, một ao ước, một lối sống ông cha
Ôi Đất Nước sau bốn nghìn năm đi đâu ta củng thấy
Những cuộc sống đã hóa núi sông ta …
Khi nói về lịch sử vẻ vang dựng nước và giữ nước bốn nghìn năm, nhà thơ không nhắc tên những anh hùng hữu danh chói ngời sử sách mà nghĩ đến vô vàn những con người vô danh, bình dị .
Có biết bao người con gái, con trai
Trong bốn nghìn lớp người giống ta lứa tuổi
Họ đã sống và chết
Giản dị và bình tâm
Không ai nhớ mặt dặt tên
Nhưng họ đã làm ra Đất Nước .
Những con người vô danh bình dị ấy đã giữ gìn truyền thống văn hóa truyền thống của dân tộc bản địa, văn minh tinh thần và vật chất của đất nước và truyền lưu lại cho những thế hệ đời sau :
Họ giữ và truyền cho ta hạt lúa ta trồng
Họ chuyền lửa qua mỗi nhà, từ hòn than qua con cúi
Họ truyền giọng điệu mình cho con tập nói
Họ gánh theo tên xã, tên làng trong mỗi chuyến di dân
Họ đắp đập be bờ cho người sau trồng cây hái trái
Có ngoại xâm thì chống ngoại xâm
Có nội thù thì vùng lên vượt mặt …
Qua những phát hiện sâu và mới mà tác giả đã lần lượt nêu lên, tất cả chúng ta thấy khái quát sau đó của ông : Đất Nước của Nhân dân thật đầy sức thuyết phục .
Thật ra, tư tưởng này từ thời xưa trong lịch sử dân tộc nước ta đã manh nha. Nguyễn Trãi, Nguyễn Đình Chiểu, Phan Bội Châu … không ít đã nhận thức được vai trò của nhân dân trong lịch sử vẻ vang. Nguyễn Du với Văn Chiêu hồn và Truyện Kiều đã cảm thông với số phận của nhân dân mọi những tầng lớp. Nhưng phải đến văn học văn minh, văn học từ sau Cách mạng tháng Tám, dưới ánh sáng của tư tưởng xã hội chủ nghĩa và quan điểm mác xít, về nhân dân nảy nở từ trong thực tiễn vĩ đại của cuộc cách mạng mang tính nhân dân thâm thúy tư tưởng trên mới thâm đượm trong sáng tác của nhiều nhà thơ chông Pháp. Có thể kể đến những bài Tình sông núi của Trần Mai Ninh, Đất nước của Nguyễn Đình Thi và Bên kia sông Đuống của Hoàng cầm .
Đặc biệt là trong cuộc kháng chiến chông Mĩ, những nhà thơ trẻ lúc ấy đã có nhiều phát hiện mới lạ, độc lạ làm thâm thúy thêm tư tưởng Đất Nước của Nhân dân. Tư tưởng này điển hình nổi bật trong sáng tác của nhiều nhà thơ thời này. Có thể kể đến những bài : Tre Nước Ta, Hơi ấm ổ rơm của Nguyễn Duy, Lửa đèn của Phạm Tiến Duật, Những người đi tới biển của Thanh Thảo, Đường tái thành phố của Hữu Thỉnh v.v… Các sáng tác này đều tập trung chuyên sâu khắc họa hình ảnh những con người thông thường vô danh trong nhân dân và khởi đầu bằng hình ảnh người mẹ .
Tư tưởng ấy sở dĩ được những nhà thơ lớp trẻ thời chông Mĩ cứu nước bộc lộ một cách sâu xa thấm thìa vì chính họ đã thưởng thức : cùng san sẻ gian lao, hi sinh của nhân dân và được sự đùm bọc chở che của nhân dân. Cũng chính vì thế, hơn ai hết họ nhận thức được vai trò to lớn, những hi sinh và góp phần vô tận của nhân dân trong kháng chiến .
Câu 4
Trong đoạn trích Đất Nước, tác giả đã sử dụng nhiều vật liệu văn học và văn hóa truyền thống dân gian từ ca dao, tục ngữ, đến truyền thuyết thần thoại, phong tục …
Các vật liệu này khi đưa vào bài thơ đã được nhà thơ phát minh sáng tạo lại cho nên vì thế mà vừa quen thuộc lại vừa mới lạ. Có khi ông lấy một phần của câu ca dao ( ” Con chim phượng hoàng bay về hòn núi bạc “, ” Con cá Ngư ông móng nước biển khai “, ” Yêu em tử thuở trong nôi ” … nhưng hầu hết là sử dụng những hình ảnh mô típ thẩm mỹ và nghệ thuật của văn học văn hóa truyền thống dân gian để tạo ra sự câu thơ, ý thơ của mình, ( ” ngày xửa rất lâu rồi “, miếng trầu, gừng cay muối mặn, đánh rơi chiếc kliãn, Chim, Rồng … ) .
Trong đoạn thơ, hầu hết câu nào, ý nào cũng phảng phất hình bóng của văn học và văn hóa truyền thống dân gian. Có điều, những vật liệu ấy đã được tác giả cảm nhận và tái tạo qua cách tư duy liên tưởng mới mẻ và lạ mắt, bộc lộ với hình thức khá tự do của thơ tự do. Chính do đó, đoạn thơ đã có được nhiều hình ảnh và ý tứ tuy mới lạ độc lạ nhưng vẫn rất là quen thuộc. Nhà thơ đã gợi mở được một khoảng trống thẩm mỹ và nghệ thuật, một không khí, một giọng điệu riêng đưa người đọc đi vào một quốc tế đẹp tươi, lãng mạn của ca dao, truyền thuyết thần thoại dân gian nhưng lại không xưa cũ mà trái lại vẫn tân tiến. Việc vận dụng vật liệu văn học văn hóa truyền thống dân gian ở đây của tác giả đúng như có người đã nhận xét không chỉ là một thủ pháp thẩm mỹ và nghệ thuật, mà chính là sự thâm sâu của tư tưởng ” Đất Nước của Nhân dân ” vào trong tư duy thẩm mỹ và nghệ thuật và cảm hứng phát minh sáng tạo của nhà thơ .
