Suốt chiều dài hàng nghìn năm lịch sử dân tộc, sông Hồng gắn với sự hình thành và tăng trưởng của Thăng Long – Đông Đô – Thành Phố Hà Nội. Một dòng chảy mang nặng những giá trị lịch sử vẻ vang, văn hóa truyền thống bồi đắp cho văn hóa truyền thống Thăng Long – Thành Phố Hà Nội và cho sự phồn hoa đô hội. Từ khát vọng hình thành thành phố hai bên bờ sông Hồng với một diện mạo mới khang trang, tân tiến hơn, hòa giải với khoảng trống văn hóa truyền thống và lịch sử dân tộc vốn có, Thành Phố Hà Nội đang nỗ lực thực thi Quy hoạch phân khu đô thị sông Hồng tỷ suất 1/5000 ( đoạn từ vị trí quy hoạch cầu Hồng Hà nối huyện Đan Phượng với huyện Mê Linh đến vị trí quy hoạch cầu Mễ Sở nối huyện Thường Tín với huyện Văn Giang, Hưng Yên ) và tiến hành một cách sâu rộng tới toàn mạng lưới hệ thống chính trị triển khai Nghị quyết 15 – NQ / TW của Bộ Chính trị về phương hướng, trách nhiệm tăng trưởng Thủ đô Thành Phố Hà Nội đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 .
Trong nhiều trách nhiệm lớn trước mắt, với lượng việc làm đồ sộ nhưng thành phố luôn đặc biệt quan trọng chú trọng đến những yếu tố về văn hóa truyền thống, lịch sử vẻ vang nhằm mục đích tạo ra những trục khoảng trống văn hóa truyền thống, dịch vụ du lịch, vui chơi mới mang tính hình tượng của Thủ đô, gắn với kiến thiết xây dựng thành phố khang trang, văn minh đặc trưng ven sông Hồng .
Phóng viên Thông tấn xã Nước Ta thực thi loạt 5 bài viết với chủ đề ” Hiện thực hóa khát vọng sông Hồng “, phản ánh những nỗ lực của TP. Hà Nội trong việc biến những khát vọng sông Hồng trở thành hiện thực .
Thăng Long – Hà Nội xưa kia được bao bọc bởi sông Hồng ở Bắc và phía Đông, sông Tô Lịch và sông Kim Ngưu (nhánh sông Tô) ở phía Tây và phía Nam. Sông Hồng – con sông trong dân gian gọi là Thủy tổ của người Việt, chính là tác nhân quan trọng kiến tạo nên đất Thăng Long – Hà Nội. Trải qua hàng ngàn năm, sông Hồng vẫn lặng lẽ “gánh” nước nuôi dưỡng những vùng đất nó đi qua, bồi đắp văn hóa cho đời sống tinh thần cư dân hai bên bờ và là nhân chứng lịch sử cho những thăng trầm của đất Thăng Long – Hà Nội.
Là con sông lớn nhất vùng Đồng bằng Bắc Bộ, sông Hồng có sức ảnh hưởng tác động đến hàng loạt đời sống hoạt động và sinh hoạt của dân cư trong vùng, cũng như Thăng Long – TP.HN từ thuở sơ khai cho đến mãi sau này, với thiên chức che chở, nuôi dưỡng đời sống người dân từ dòng nước của mình. Bởi vậy, mọi thăng trầm, biến hóa của đời sống xã hội đất Kinh kỳ, sông Hồng đều tận mắt chứng kiến và ghi dấu .
Nhiều nhà điều tra và nghiên cứu lịch sử vẻ vang cho rằng, cuộc dời đô của Vua Lý Công Uẩn từ Hoa Lư ra thành Đại La cũng đi theo dòng sông Hồng. Đoàn thuyền khởi đầu từ dòng Sào Khê ra đến bến sông Hoàng Long, xuôi về ngã ba Gián Khẩu, ngược dòng theo sông Đáy đến sông Châu Giang. Qua sông Châu Giang, đoàn thuyền đi ngược sông Hồng để vào được sông Tô Lịch phía trước thành Đại La. Cuộc dời đô đó mở ra một thời kỳ mới tăng trưởng tỏa nắng rực rỡ cho Thăng Long – TP. Hà Nội, “ nơi kinh đô bậc nhất của đế vương muôn đời ” .
Vẻ đẹp của sông Hồng thời xa xưa.
Sông Hồng cũng tận mắt chứng kiến những cuộc nổi dậy của vua tôi, tướng sĩ những triều đại chống giặc phương Bắc, bảo vệ kinh thành Thăng Long. Tiến sĩ Nguyễn Viết Chức, quản trị Hội đồng quản trị Viện Nghiên cứu Văn hóa Thăng Long ví von : “ Cùng với chiều dài lịch sử dân tộc hàng ngàn năm dựng nước, giữ nước, sông Hồng như lá chắn giặc xâm lăng. Rất nhiều cuộc tập trận và cả những trận đánh diễn ra trên sông Hồng hoặc tương quan đến dòng sông này ” .
Nhà văn Nguyễn Ngọc Tiến, người dày công điều tra và nghiên cứu về văn hóa truyền thống TP. Hà Nội, trong đó có văn hóa truyền thống, lịch sử dân tộc sông Hồng cho hay : Đời nhà Trần, sông Hồng từng tận mắt chứng kiến trận Đông Bộ Đầu ( năm 1258 ), là trận phản công kế hoạch của quân đội nhà Trần, do vua Trần Thái Tông chỉ huy đánh tan đạo quân xâm lược Mông Cổ tại Đông Bộ Đầu ( khu vực gần cầu Long Biên ), kết thúc cuộc kháng chiến chống giặc Nguyên – Mông lần thứ nhất. Khu vực đầu phố Hàng Than, Hòe Nhai và bãi Trung Hà ( bãi giữa sông Hồng xưa ), vua Trần thường đưa quân ra rèn luyện thủy binh, thậm chí còn quân lính nằm phủ cát lên người đề mai phục địch tại khu vực bãi giữa. Đến đời nhà Lê, Lê Lợi dấy binh khởi nghĩa ở Lam Sơn ( Thanh Hóa ), kéo quân ra Thăng Long, đóng quân ở khu vực Bồ Đề, bên kia sông Hồng. Khi đóng dinh ở đó, hằng ngày, Lê Lợi cho quân bơi thuyền qua sông quấy nhiễu giặc Minh ở Kinh thành Thăng Long. Lúc lực lượng đủ mạnh, Lê Lợi cho quân vây kinh thành Thăng Long, buộc nhà Minh phải đầu hàng, rút khỏi Đại Việt. Khi lên ngôi vua, Lê Lợi tổ chức triển khai tiệc tùng lớn tại sông Hồng, cho nghĩa quân bơi thuyền từ Bồ Đề sang Kinh thành Thăng Long, khua chiêng, gõ mõ báo với thiên hạ quốc gia thống nhất .
Đình làng Bát Tràng, một di tích văn hóa ven sông Hồng.
Xưa kia, dọc theo dòng sông Hồng có nhiều bến, mỗi bến mang dấu ấn văn hóa truyền thống từng vùng và đó cũng là nơi hình thành ra những chợ kinh doanh sản phẩm & hàng hóa. Bến sông là nơi giao lưu sản phẩm & hàng hóa, đón hàng từ mạn ngược về Kinh đô Thăng Long, rồi tỏa đi những nơi cung ứng cho những địa phương khác. Vùng Đông Ngạc ( Từ Liêm ) có bến Ngát, chợ Ngát nổi tiếng Kinh thành Thăng Long ; rồi chợ Cầu Đông nằm ở nhánh sông Tô Lịch nối ra sông Hồng .
Thời Pháp thuộc, người Pháp cho lấp hết những kênh rạch nên giao thông vận tải đa phần nằm ở sông Hồng. Khi chính quyền sở tại Pháp thuộc chưa cho người quốc tế vào kinh doanh thương mại tự do tại Kẻ Chợ buộc những người này phải có thương điếm tại Phố Hiến và sau thời hạn vài năm kinh doanh tại đây, những người quốc tế mới được phép đưa hàng vào Kẻ Chợ. Vậy nên, vùng Kẻ Chợ sinh động nhất là khu vực sông Hồng. Điều đó có nghĩa, việc đi lại, giao thương mua bán sản phẩm & hàng hóa, sự sôi động của Kinh thành Thăng Long phụ thuộc vào đa phần vào dòng sông Hồng .
Các dòng sông đều có vị trí rất đặc biệt quan trọng trong việc hình thành nên những nền văn minh, tạo nên biểu tượng văn hóa, ảnh hưởng tác động đến nhận thức và lối sống của xã hội. Vì thế, những nền văn mình lớn trên quốc tế thường gắn với những con sông như văn minh sông Hằng, sông Hoàng Hà, sông Nile, Lưỡng Hà … hay ở Nước Ta là văn minh sông Hồng. Các di sản văn hóa truyền thống cũng thường được thấy dọc những con sông, trở thành những chứng nhân lịch sử vẻ vang cho mỗi hội đồng và cả dân tộc bản địa .
Không phải ngẫu nhiên người ta gọi sông Hồng là sông Mẹ. Sông Hồng không chỉ là con sông lớn, nuôi dưỡng cả vùng Đồng bằng Bắc Bộ mà còn là con sông ẩn chứa rất nhiều yếu tố văn hóa gắn với những nơi nó đi qua, đặc biệt là Thăng Long – Hà Nội.
Những cây cầu bắc qua sông Hồng tạo thuận lợi cho giao thông, phát triển kinh tế – xã hội hai bên bờ.
Nhà văn Nguyễn Ngọc Tiến cho biết : Thời thời xưa, khi chưa có đê, con người sống hòa thuận với vạn vật thiên nhiên. Nhiều lần sóng to, nước lớn gây ngập hết đồng ruộng, người ta lập đền thờ cầu mong thủy thần không gây ngập lụt, sinh ra tín ngưỡng thờ thủy thần. Dọc sông Hồng có rất nhiều miếu thờ thủy thần và dấu tích đến nay vẫn còn. Rồi còn những thần thoại cổ xưa sinh ra từ dòng sông Hồng như truyền thuyết Lý Ông Trọng chém con giải trên sông và đình thờ ông chính là đình Chèm nằm ở ven sông Hồng. Hay truyền thuyết thần thoại đền thờ Cẩu Nhi thờ con chó nhỏ mang trên mình chữ Vương khi bơi qua sông Hồng nhưng dòng sông nuôi nấng không dìm chết, sau này được Vua Lý Thái Tổ xây đền thờ tại hồ Trúc Bạch ( nhánh của sông Hồng trước kia ) .
Sông Hồng cũng là nơi diễn ra nhiều tiệc tùng lớn như : Lễ hội đèn Quảng Chiếu và liên hoan âm nhạc mùa Thu. Lễ hội đèn Quảng Chiếu mở màn từ Rằm tháng Giêng. Lễ hội âm nhạc chúc sức khỏe thể chất nhà Vua ( thời Lý ) diễn ra vào mùa Thu tại sông Tô Lịch và hồ Tây ( nhánh của sông Hồng trước kia ) với những màn hát chèo, múa hát, diễn rối nước. Dọc hai bên sông Hồng nhiều liên hoan lớn diễn ra, trong đó có liên hoan đền Bạch Mã với nghi lễ rước nước độc lạ từ sông Hồng về. Ngày nay, nhiều tiệc tùng ven sông Hồng vẫn gìn giữ nghi lễ rước nước từ sông Hồng như : Lễ hội đền Và, đình Chèm, đình Tứ Liên, đình Đức Thắng …
Nghi lễ rước nước của các lễ hội ven sông thể hiện sự gắn kết của đời sống văn hóa tinh thần người dân với dòng sông Hồng từ bao đời nay.
Ông Nguyễn Mạnh Thìn, Trưởng ban Khánh tiết Di tích vương quốc đặc biệt quan trọng đình Chèm san sẻ : Đình Chèm ở vị trí đặc biệt quan trọng so với những đình trong vùng, nằm sát sông Hồng, mặt quay ra hướng Bắc bộc lộ công dụng trị thủy sông Hồng của Đức Thánh Chèm, tức Lý Ông Trọng. Lễ hội Chèm có nghi lễ rước nước sông Hồng rất độc lạ. Đoàn thuyền rước nước xuống trước cửa đình nhưng khi rước lên thì lên tại bến Ngự cách đó hơn 1 km, sau đó mới rước nước về đình. Nghi lễ rước nước được thực thi ở ba vị trí khác nhau, từ vị trí khúc sông đình Chèm đến khu vực làng Hoàng Xá và Hoàng Liên. Nghi lễ rước nước của những liên hoan ven sông biểu lộ sự kết nối của đời sống văn hóa truyền thống niềm tin người dân với dòng sông Hồng từ bao đời nay .
Dọc bờ sông Hồng còn Open nhiều làng nghề truyền thống cuội nguồn từ hàng trăm năm nay như : Làng giấy Yên Thái, làng đào Nhật Tân ( Tây Hồ ), làng gốm Bát Tràng ( Gia Lâm ) … Đối với làng gốm Bát Tràng, sông Hồng là nhân chứng cho sự hình thành và tăng trưởng của làng .
quản trị Ủy Ban Nhân Dân xã Bát Tràng Phạm Huy Khôi cho biết : Người Bát Tràng từ khi lập làng, đời sống và hoạt động và sinh hoạt luôn gắn liền với sông Hồng. Sông Hồng giúp người dân giao thương mua bán, tăng trưởng kinh tế tài chính, giao lưu văn hóa truyền thống, nhờ đó kinh tế tài chính của người dân Bát Tràng tăng trưởng hơn những vùng khác. Chính vì tăng trưởng, trên bến, dưới thuyền mà khu làng cổ có đặc trưng là tường cao, ngõ nhỏ, bảo vệ làng xóm. Các tiệc tùng văn hóa truyền thống của làng đều gắn với sông Hồng như tục rước nước, thả hoa đăng … Bát Tràng cũng là làng khoa bảng với có 1 trạng nguyên, 9 tiến sỹ và 364 vị tiên nho, tiên hiền được lưu danh .
Người Bát Tràng từ khi lập làng, cuộc sống và sinh hoạt luôn gắn liền với sông Hồng.
Ngược lên phía trên, làng đào Nhật Tân những ngày này đang rợp lá xanh, chuẩn bị sẵn sàng cho thời hạn hòn đảo cây. Anh Lê Hàm, người mà dân làng Nhật Tân yêu quý gọi là nghệ nhân đào thất thốn, luôn mang trong mình tình yêu với đào, với mảnh đất làng mình. Anh tâm sự, cả làng đào Nhật Tân ai cũng hiểu rằng nếu không có đất sông Hồng bồi đắp cả ngàn năm, nếu không có nguồn nước lấy từ sông Hồng sẽ không hề có làng đào Nhật Tân nổi tiếng như ngày hôm nay. Đào Nhật Tân còn gắn với giai thoại Vua Quang Trung sau khi thắng trận Ngọc Hồi – Q. Đống Đa, áo bào còn vương mùi thuốc súng, đã sai người mang cành đào Nhật Tân về khuyến mãi ngay Công chúa Ngọc Hân. Người Nhật Tân vẫn tự hào về đào và nhất định không hề chuyển nghề khác để giữ lấy sắc thắm hoa đào .
Dấu ấn về một dòng sông văn hóa truyền thống, lịch sử dân tộc không chỉ lưu danh bằng những câu truyện kể, những trang sử mà còn một loạt những dấu tích còn hiện hữu hai bên bờ sông. Khơi nguồn, phát huy những giá trị đó, rất nhiều khoảng trống văn hóa truyền thống mới khu vực sông Hồng đang được hình thành và không bao lâu sẽ trở thành hiện thực, tiếp nối mạch chảy từ ngàn đời nay .
Trình duyệt của bạn không hỗ trợ.
Tải về: video/mp4
Đón đọc bài 2: Dệt nên diện mạo văn hóa mới
Những bãi lau sậy khu vực bãi bồi ven sông Hồng.
Bài: Đinh Thuận – Minh Nghĩa
Ảnh, đồ họa: TTXVN – Trường Hùng – Quốc An – Mạnh Thìn
Biên tập: Kỳ Thư
Trình bày: Hà Nguyễn
04/08/2022 11 : 55
