Ra đời từ sử thi
Người Mường tập trung chuyên sâu đông nhất ở tỉnh Hòa Bình và những huyện miền núi tỉnh Thanh Hóa. Kiến trúc nhà sàn của người Mường trước hết mê hoặc hành khách bởi hình dáng bên ngoài giống như con rùa. Tích xưa truyền lại, người Mường cổ thường cư trú, sinh sống theo từng bản làng với hình thái tổ chức triển khai xã hội đặc trưng mà người xưa gọi là chính sách “ lang đạo ” .
Trong đó, những dòng họ thuộc tộc Mường như Bạch, Hà, Đinh, Quách … mỗi họ lại chia nhau quản lý mỗi vùng đất khác nhau. Đứng đầu mỗi Mường có những Lang cun, dưới Lang cun có những Lang xóm hoặc Đạo xóm, quản lý một xóm .
Theo người cao tuổi ở bản Lác (Mai Châu, Hoà Bình), trong áng sử thi “Đẻ đất, đẻ nước” của người Mường có đoạn kể rằng: có một vị lang đầu tiên cai quản xứ Mường trên là lang Đá Cần đi bẫy và bắt được một con rùa.
Con rùa van nài Lang đừng giết thịt nó, đổi lại, rùa sẽ trả ơn bằng cách mách cho vị lang nọ cách làm nhà sàn để tránh thú dữ. Rùa dạy : “ Bốn chân tôi là bốn cột cái / Hai mai tôi là hai mái nhà / Xương sống tôi là đòn nóc / Chặt cây lim làm cột / Lạt buộc bằng cây giang / Cỏ gianh dùng để lợp ”. Sau đó, vị lang này đã thả rùa và quay về bản dựng nhà theo như lời rùa .
Từ đó, nhà sàn của người Mường sinh ra. Khi nhà sàn được dựng lên, những cột cái trong nhà sàn được chôn sâu dưới đất làm trụ rất vững chãi, sàn nhà làm cao ráo cách mặt đất khoảng cách từ 2,5 – 3 m, lối đi xuống là chiếc cầu thang .
Tuy nhiên đến nay, người Mường lại biến tấu cách dựng nhà bằng cách : hoàn toàn có thể không chôn cột mà nâng cột lên mặt đất kê lên những phiến đá, sàn nhà cũng không làm cao như trước. Cách làm này giúp họ tránh được thực trạng mối mọt đục khoét làm giảm tính bền của cây cột cái. Mặc vù vậy, về mặt cấu trúc chung, nguyên tắc cơ bản về kiến trúc ngôi nhà cũng không có sự biến hóa nhiều, vẫn giữ nguyên được nếp nhà sàn truyền thống cuội nguồn .
Những bậc cầu thang dắt lối lên nhà sàn.
Kết cấu độc đáo
Cấu trúc ngôi nhà chia làm 3 phần. Mặt trên cùng là gác để đựng lương thực, đồ dùng gia đình. Sàn nhà là nơi sinh hoạt, nghỉ ngơi, còn gầm sàn nhà dùng để đựng các dụng cụ sản xuất, nhốt các gia súc, gia cầm. Nhà thường có nhiều cửa sổ, bởi thế nên trong nhà luôn ấm vào mùa đông và mát mẻ, thoáng đãng vào mùa hè.
Nhà sàn Mường thường dựng bằng gỗ, những trụ cột, xà ngang thường là những loại gỗ tốt, không bị mục đến hàng trăm năm như gỗ lim xanh, mài, lái. Cột cái luôn là cột dựng tiên phong bởi đây được coi là cột thiêng, là vị trí đặt bàn thờ cúng tổ tiên ngay sau cột. Nhưng chỉ có 1 số ít nhà mới có bàn thờ cúng tổ tiên, vì theo phong tục của người Mường, chỉ con trai trưởng của dòng họ mới được lập bàn thờ cúng tổ tiên .
Nhà sàn Mường có 2 cầu thang, cầu thang chính được đặt ở đầu hồi bên phải, cầu thang phụ ở đầu hồi bên trái. Cầu thang chính dành cho khách đến chơi và đàn ông trong nhà, dưới chân cầu thang đặt chiếc chạn đựng nước bằng ống bương để rửa chân tay trước khi bước lên nhà .
Cầu thang phụ dành cho phụ nữ trong mái ấm gia đình, gia chủ làm bếp, chăn nuôi gia súc, gia cầm hoặc sau khi đi làm nương về lên nhà. Các bậc cầu thang phải là số lẻ bởi ý niệm dân gian Mường ý niệm số lẻ là số suôn sẻ .
Nhà sàn được làm theo thông thuỷ, giữa những gian thường không có vách ngăn một cách chắc như đinh, chỉ có sự phân biệt mang đặc thù tượng trưng. Không gian nhà được chia theo cả chiều dọc và chiều ngang. Từ cầu thang chính bước vào phần giữa sàn nhà, phía ngoài là để tiếp khách, phía trong là nơi hoạt động và sinh hoạt của cả mái ấm gia đình .
Trong nhà, theo chiều dọc, phía trên có các cửa sổ (cửa voóng), chỗ ngồi gần cửa voóng thường dành cho người cao tuổi còn phía dưới dành cho lớp trẻ, khi ngồi không được quay lưng vào cửa voóng. Theo chiều ngang, phía ngoài dành cho nam giới, phía trong dành cho nữ giới.
Một phần không hề thiếu và quan trọng nhất trong ngôi nhà sàn Mường chính là nhà bếp. Bếp được coi là linh hồn của ngôi nhà sàn Mường, đây không chỉ là nơi sẵn sàng chuẩn bị những thức ăn mà còn là nơi diễn ra những hoạt động giải trí chính trong mái ấm gia đình và cộng đồng .
Bếp chính được đặt bên trong và gian dưới nhà sàn, nơi có hành lang cửa số và gần vại nước. Ở gian khách cũng có một nhà bếp phụ, chỉ dùng để sưởi, hong khô những đồ vật và đun nước pha trà. Trên nhà bếp chính ở gian trong, người ta làm một cái giá treo cao và vững chãi để sấy khô những lương thực, thực phẩm như ngô, lúa, thịt trâu, thịt bò .
Nhìn nhận về kiến trúc nhà sàn của người Mường, giới chuyên viên văn hoá đánh giá và nhận định : Với dân tộc Mường, không đâu mộc mạc, thân thiện hơn ngôi nhà truyền thống cuội nguồn bởi đó chính là nơi họ được sinh ra và lớn lên, được nuôi dưỡng trong chiếc nôi văn hóa truyền thống tràn ngập sắc màu, là gia tài của cha ông, tổ tiên họ. Và đó cũng là sự quy tụ văn hoá của cả một dân tộc Mường qua nhiều thế kỷ .
Nhà sàn ở Bản Lác (Mai Châu, Hòa Bình).
