(Thethaovanhoa.vn) – Tính đến nay, Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên hợp quốc (UNESCO) đã ghi danh 14 di sản văn hoá phi vật thể của Việt Nam vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
Nghệ thuật Xòe Thái được UNESCO công nhận là di sản phi vật thể đại diện của nhân loại
Xòe mang tính hình tượng biểu lộ nhân sinh quan, thiên hà quan, tâm tư nguyện vọng, tình cảm của người Thái, có ý nghĩa với đời sống ý thức của người Thái ngày này .
Bao gồm: Nhã nhạc – Nhạc Cung đình Triều Nguyễn; Không gian văn hoá Cồng chiêng Tây Nguyên; Dân ca Quan họ Bắc Ninh; Hát Ca Trù; Hội Gióng ở Đền Phù Đổng và Đền Sóc; Hát Xoan Phú Thọ; Tín ngưỡng Thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ; Nghệ thuật Đờn ca tài tử Nam Bộ; Dân ca Ví, Dặm ở Nghệ Tĩnh; Nghi lễ và trò chơi Kéo co; Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ của người Việt; Nghệ thuật Bài Chòi ở Trung Bộ; Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái và mới đây nhất là Nghệ thuật Xèo Thái.
1. Nhã nhạc cung đình Huế
Nhã nhạc là âm nhạc cung đình thời phong kiến, được trình diễn trong những dịp triều hội, tế lễ hoặc những sự kiện trọng đại ( lễ đăng quang của nhà vua, tiếp đón sứ thần … ) .
Được tăng trưởng từ thế kỷ XIII ở Nước Ta, đến thời nhà Nguyễn, nhã nhạc cung đình Huế tăng trưởng bùng cháy rực rỡ và đạt đến trình độ hoàn hảo nhất .
Ngày 7/11/2003, nhã nhạc cung đình Huế được UNESCO công nhận là Kiệt tác truyền khẩu và Di sản văn hóa phi vật thể của quả đât. Theo nhìn nhận của UNESCO, trong những thể loại nhạc truyền thống ở Nước Ta, nhã nhạc đạt tới tầm vóc vương quốc .
Biểu diễn nhã nhạc cung đình Huế tại sân điện Thái Hòa. Ảnh: Đỗ Trưởng – TTXVN
Đặc trưng của Nhạc cung đình là tính bao trùm so với toàn bộ những bộ môn âm nhạc khác, từ Lễ nhạc ( dùng vào những cuộc tế lễ lớn nhỏ của cung đình, trong những chùa miếu ), nhạc thính phòng, sân khấu, kể cả những vũ điệu, mà mỗi bộ môn đều có những nghệ sĩ thượng thặng chuyên phát minh sáng tạo và màn biểu diễn .
Các lao lý về quy mô dàn nhạc, phương pháp diễn xướng, nội dung chuyên nghiệp … của Nhã nhạc đều rất ngặt nghèo, phản ánh tính quy củ qua những định chế thẩm mỹ và nghệ thuật rất cao, có năng lực phản ánh tư tưởng, ý niệm triết lý của chế độ quân chủ đương thời .
2. Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên
Không gian văn hóa Cồng Chiêng Tây Nguyên trải rộng trên địa phận năm tỉnh : Kon Tum, Gia Lai, Đắk Lắk, Đắk Nông và Lâm Đồng .
Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên gồm có những bộ phận cấu thành như : cồng chiêng, những bản nhạc tấu bằng cồng chiêng, những người chơi cồng chiêng, những liên hoan có sử dụng cồng chiêng, những khu vực tổ chức triển khai những tiệc tùng đó …
Múa cồng, chiêng Tây Nguyên. Ảnh: Hồng Điệp – TTXVN
Cồng chiêng gắn bó mật thiết với đời sống của người dân Tây Nguyên, như một phần không hề thiếu trong suốt vòng đời mỗi con người và trong phần nhiều toàn bộ những sự kiện quan trọng của hội đồng : từ lễ thổi tai cho trẻ sơ sinh, lễ cưới xin, lễ tiễn đưa người chết, lễ đâm trâu trong ngày bỏ mả cho đến lễ cúng máng nước, lễ mừng lúa mới, lễ đóng cửa kho, lễ mừng nhà Rông mới …
Ngày 25/11/2005, Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên đã chính thức được UNESCO công nhận là Kiệt tác truyền khẩu và Di sản văn hóa phi vật thể của trái đất .
3. Dân ca quan họ Bắc Ninh
Quan họ là những làn điệu dân ca của vùng Đồng bằng Bắc Bộ, tập trung chuyên sâu hầu hết ở vùng Kinh Bắc ( Thành Phố Bắc Ninh và Bắc Giang ). Đây là hình thức hát đối đáp giữa nam và nữ để biểu lộ tâm tình, ca tụng tình yêu trải qua những câu ca mộc mạc, đằm thắm. Hầu hết những bài Quan họ đều theo thể lục bát hay lục bát biến thể .
Quan họ được thực hành thực tế trong những hoạt động giải trí văn hóa, xã hội của hội đồng ; được hội đồng lưu giữ, trao truyền qua nhiều thế hệ, trở thành truyền thống của địa phương và lan tỏa trở thành khoảng trống văn hóa đặc trưng .
Ngày 30/9/2009, dân ca quan họ Thành Phố Bắc Ninh chính thức được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện thay mặt của quả đât .
Biểu diễn Quan họ trên thuyền .Ảnh: Thái Hùng-TTXVN
4. Ca trù
Ca trù ( hay còn gọi là hát ả đào ) có vị trí đặc biệt quan trọng trong kho tàng âm nhạc truyền thống cuội nguồn của Nước Ta, gắn liền với tiệc tùng, phong tục, tín ngưỡng, văn chương, tư tưởng và triết lý sống của người Việt. Loại hình thẩm mỹ và nghệ thuật này rất phổ cập trong đời sống hoạt động và sinh hoạt văn hóa ở Nước Ta từ đầu thế kỷ XX quay trở lại trước .
Trong lịch sử dân tộc, ca trù thường được trình diễn ở những đình làng, đền thờ thần, nhà thời thánh tổ nghề, ca quán và dinh thự của quan lại, tri thức … Bởi vậy, ca trù có nhiều hình thức bộc lộ như : hát thờ, hát thi, hát tế tiên sư …
Ngày 1/10/2009, ca trù đã được UNESCO ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của nhân loại.
Đào nương Nguyễn Thị Như Quỳnh trình diễn hát nói “Thông minh nhất nam tử và Hàn Tín”. Ảnh: Đinh Thuận – TTXVN
5. Hội Gióng ở đền Phù Đổng và đền Sóc
Hội Gióng ở đền Phù Đổng và đền Sóc ( TP.HN ) gắn với truyền thuyết thần thoại về một cậu bé được mẹ sinh ra một cách kỳ lạ ở làng Phù Đổng .
Hội Gióng ở đền Phù Đổng ( xã Phù Đổng, huyện Gia Lâm – nơi Thánh Gióng sinh ra ) diễn ra từ ngày 7/9 tháng tư Âm lịch. Hội Gióng ở đền Sóc ( xã Phù Linh, huyện Sóc Sơn nơi Thánh hóa, cưỡi ngựa về trời ) diễn ra từ ngày 6/8 tháng Giêng Âm lịch .
Ngày 16/11/2010, Hội Gióng ở đền Phù Đổng và đền Sóc chính thức được ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện thay mặt của trái đất .
Hội Gióng Phù Đổng. Ảnh: Thành Đạt – TTXVN
6. Hát Xoan
Hát Xoan còn có tên gọi khác là Hát Lãi Lèn, Hát Đúm, Hát Thờ, Hát Cửa đình, bắt nguồn từ hình thức hát thờ những Vua Hùng. Đây là một trong những nét hoạt động và sinh hoạt văn hóa độc lạ của nhân dân Phú Thọ .
Nghệ thuật Hát Xoan khi được trình diễn rất đầy đủ sẽ diễn ra theo những chặng sau : Hát Thờ ( tưởng niệm những Vua Hùng, những vị thần, những người có công với dân, với nước và tổ tiên của những dòng họ ), Hát Nghi lễ ( ca tụng vạn vật thiên nhiên, con người, đời sống sản xuất, hoạt động và sinh hoạt của hội đồng ), Hát Hội ( bày tỏ khát vọng trong đời sống, tình yêu nam nữ với những làn điệu đậm chất trữ tình, vui nhộn, được bộc lộ qua hình thức hát đối đáp giữa trai, gái làng thường trực và những đào, kép của phường Xoan … ) .
Ngày 24/11/2011, Hát Xoan được ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của quả đât. Và ngày 8/12/2017, Hát Xoan được UNESCO đưa ra khỏi Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp để ghi danh vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể đại diện thay mặt của trái đất .
Các nghệ nhân Hát Xoan trình diễn những làn điệu cổ độc đáo và đặc sắc. Ảnh: Minh Đức – TTXVN
7. Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương
Theo truyền thuyết thần thoại, Hùng Vương là con của cha Lạc Long Quân ( giống Rồng ) và mẹ Âu Cơ ( giống Tiên ), đã có công dựng nên nhà nước Văn Lang cổ đại. Đối với hội đồng dân cư xung quanh khu vực Đền Hùng ( Phú Thọ ), Hùng Vương còn là thần tổ gắn với nghề nông, dạy dân cày ruộng, cấy lúa, ban linh khí cho đất đai, nhà cửa, cây cối, vật nuôi sinh sôi nảy nở, mùa màng bội thu .
Với niềm tin tôn kính này, từ hàng nghìn năm qua, người Nước Ta đã phát minh sáng tạo, thực hành thực tế, vun đắp và lưu truyền Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương để bộc lộ sự biết ơn với vị thủy tổ. Biểu hiện tiêu biểu vượt trội nhất cho Tín ngưỡng thờ cúng Hùng vương ở Phú Thọ là lễ Giỗ Tổ Hùng Vương, được triển khai vào ngày 10 tháng 3 Âm lịch hằng năm tại Khu di tích lịch sử lịch sử dân tộc Đền Hùng .
Ngày 6/12/2012, tín ngưỡng thờ cúng Hùng vương được UNESCO ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện thay mặt của trái đất .
Đoàn rước kiệu dâng lễ vật hương, hoa, bánh chưng, bánh giầy gắn liền với những truyền thuyết về vua Hùng. Ảnh: Thống Nhất – TTXVN
8. Đờn ca tài tử Nam Bộ
Đờn ca tài tử là mô hình nghệ thuật và thẩm mỹ dân gian đặc trưng của vùng Nam Bộ, hình thành và tăng trưởng từ cuối thế kỷ XIX trên cơ sở của nhạc lễ, nhã nhạc cung đình Huế và văn học dân gian .
Nghệ thuật Đờn ca tài tử Nam Bộ không ngừng được phát minh sáng tạo nhờ tính ngẫu hứng và sự biến hóa theo xúc cảm của người thực hành thực tế trên cơ sở của 20 bài gốc ( bài Tổ ) và 72 bản nhạc cổ .
Nhạc cụ tham gia trình diễn gồm có : đàn kìm, đàn tranh, đàn tỳ bà, đàn bầu, đàn cò, sáo, tiêu, song loan và hai nhạc cụ của phương Tây ( violon và guitar đã được “ nâng cấp cải tiến : violon được lên dây quãng 4, còn guitar được khoét phím lõm, để tăng sự nhấn nhá trong điệu đàn ) .
Ngày 5/12/2013, Đờn ca tài tử Nam Bộ chính thức được ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện thay mặt của trái đất .
Tiết mục độc tấu đàn kìm (đàn nguyệt). Ảnh: Hồng Đạt – TTXVN
9. Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh
Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh là hai lối hát dân ca không có nhạc đệm, do cộng đồng hai tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh sáng tạo, lưu truyền trong quá trình lao động sản xuất và gắn bó chặt chẽ với đời sống sinh hoạt của cộng đồng dân cư xứ Nghệ.
Dân ca Ví, Giặm xứ Nghệ thường được thực hành thực tế trong đời sống : lúc ru con, khi làm ruộng, chèo thuyền, lúc dệt vải, xay lúa … Bởi vậy, những lối hát này được gọi tên theo những hình thức lao động và hoạt động và sinh hoạt như : Ví phường vải, Ví phường đan, Ví phường nón, Ví phường củi, Ví trèo non, Ví đò đưa, Giặm ru, Giặm kể, Giặm khuyên …
Ngày 27/11/2014, Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh chính thức được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện thay mặt của trái đất .
Các nghệ sĩ của CLB dân ca thành phố Hà Tĩnh trình diễn tiết mục ví, giặm “Tổ khúc giao duyên”. Ảnh: Minh Đức – TTXVN
10. Nghi lễ và trò chơi kéo co
