Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa: Những vấn đề đặt ra
Di sản văn hóa xứ Thanh được hình thành và mang đặc trưng từ môi trường tự nhiên địa lý, lịch sử vẻ vang, sinh thái xanh, hoạt động và sinh hoạt, sản xuất … của vùng đất này. Trải qua hàng nghìn năm, miền đất “ địa linh nhân kiệt ” đã tạo nên một kho tàng di sản vật thể và phi vật thể rất là phong phú và đa dạng, phong phú, rực rỡ và giàu giá trị .
Đền Lạch Bạng (thị xã Nghi Sơn). Ảnh: Khôi Nguyên
Khôi phục “diện mạo” kho tàng di sản
Nói đến văn hóa xứ Thanh là nói đến những đại diện tiêu biểu như nền văn hóa Đông Sơn, di chỉ Núi Đọ, Di sản Văn hóa thế giới Thành Nhà Hồ, Khu di tích lịch sử Lam Kinh, đền Bà Triệu, đền thờ Lê Hoàn, di tích khảo cổ hang Con Moong; Trò Xuân Phả, Trò Chiềng, dân ca dân vũ Đông Anh, Kin Chiêng Boọc Mạy, Pồn Pôông, lễ hội đền Độc Cước, lễ hội Cầu Ngư, lễ hội Lam Kinh, lễ hội đền Bà Triệu, lễ hội Sòng Sơn, nghề đúc đồng Trà Đông… Bên cạnh đó, hệ thống danh lam thắng cảnh còn nổi tiếng với Sầm Sơn, thắng cảnh Hàm Rồng, động Từ Thức, động Hồ Công, Bến En… không chỉ được xem như “báu vật” được thiên nhiên ban tặng, mà còn được con người thêu dệt nhiều truyền thuyết, huyền tích thấm đẫm tính nhân văn luôn có sức lôi cuốn, hấp dẫn người dân và du khách. Bởi vậy, di sản văn hóa cũng có thể ví như tấm gương phản chiếu lịch sử hình thành vùng đất, con người, cũng như mang ý nghĩa xã hội, nhân văn sâu sắc và có khả năng cố kết cộng đồng bền chặt.
Di sản văn hóa không dễ hình thành, lại rất dễ bị mai một và luôn tiềm ẩn rủi ro tiềm ẩn biển mất nhanh gọn. Chính thế cho nên, bảo tồn và phát huy giá trị những di sản văn hóa vừa là trách nhiệm cấp thiết, vừa mang tính lâu bền hơn ; đồng thời, không phải trách nhiệm của một cấp, một ngành hay riêng địa phương, đơn vị chức năng nào. Xác định rõ điều đó, trong những năm qua, công tác làm việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa luôn được tỉnh ta chăm sóc và có được nhiều hiệu quả quan trọng. Điển hình trong đó phải kể đến việc kêu gọi những nguồn lực góp vốn đầu tư trùng tu, tôn tạo những di tích lịch sử đã và đang xuống cấp trầm trọng. Trong đó, tập trung chuyên sâu những di tích lịch sử lịch sử vẻ vang văn hóa – kiến trúc nghệ thuật và thẩm mỹ, di tích lịch sử lịch sử dân tộc cách mạng, như Di sản Văn hóa quốc tế Thành Nhà Hồ, Khu di tích lịch sử lịch sử dân tộc Lam Kinh, đền thờ Lê Hoàn, đền Bà Triệu, đền Độc Cước, đền thờ Trần Khát Chân, chùa Hoa Long, phủ Trịnh, cụm di tích lịch sử lịch sử vẻ vang cách mạng Hàm Hạ, Di tích nhà thời thánh Họ Vương, Di tích cách mạng Yên Trường …Chỉ tính riêng tiến trình 2012 – 2017, nguồn vốn từ chương trình tương hỗ những tiềm năng vương quốc, chương trình tiềm năng vương quốc về văn hóa dành cho công tác làm việc bảo tồn, trùng tu, phục sinh cho 15 di tích lịch sử đã lên đến 833,894 tỷ đồng. Bên cạnh đó, nguồn ngân sách của tỉnh góp vốn đầu tư trùng tu, tôn tạo cho 30 di tích lịch sử, với kinh phí đầu tư 783,174 tỷ đồng ; kinh phí đầu tư chống xuống cấp trầm trọng so với 155 di tích lịch sử là 49,621 tỷ đồng. Nguồn kinh phí đầu tư của Trung ương tập trung chuyên sâu vào phục dựng, dữ gìn và bảo vệ, trùng tu những di tích lịch sử tiêu biểu vượt trội như Lam Kinh, đền Bà Triệu, phủ Trịnh, chùa Hoa Long, đền thờ Trần Khát Chân, nghè Vẹt, chùa Sùng Nghiêm Diên Thánh … Ngoài ra, công tác làm việc xã hội hóa Giao hàng trùng tu, tôn tạo di tích lịch sử, tổ chức triển khai tiệc tùng dân gian, truyền dạy nghề truyền thống cuội nguồn và những mô hình văn hóa phi vật thể … cũng được những địa phương chú trọng và mang lại nhiều hiệu quả tích cực. Ước tính trong quá trình 2012 – 2017, nguồn kinh phí đầu tư từ công tác làm việc xã hội hóa đạt gần 520 tỷ đồng, ship hàng trùng tu, tôn tạo cho 220 di tích lịch sử. Những di tích lịch sử lôi cuốn được nguồn kinh phí đầu tư xã hội hóa lớn phải kể đến như đền Hàn, đền Cô Bơ, chùa Hàn Sơn, chùa Giáng, chùa Đại Bi …Về cơ bản, những di tích lịch sử được trùng tu, tôn tạo, hồi sinh đã bảo vệ những nguyên tắc và lao lý của Luật Di sản văn hóa. Qua đó, không riêng gì góp thêm phần Phục hồi lại “ diện mạo ” văn hóa xứ Thanh phong phú, phong phú, giàu giá trị ; mà còn mang lại hiệu suất cao tích cực về mặt kinh tế tài chính – xã hội, cũng như góp thêm phần nâng cao ý thức nghĩa vụ và trách nhiệm và niềm tự hào của mỗi người dân xứ Thanh về di sản cha ông ta đã thiết kế xây dựng và trao truyền lại. Điển hình trong đó phải kể đến việc trùng tu, tôn tạo Khu di tích lịch sử lịch sử vẻ vang Lam Kinh. Trải gần 6 thế kỷ hình thành và qua nhiều lần bị tàn phá nghiêm trọng đã khiến di tích lịch sử gần như trở thành phế tích. Bằng nguồn kinh phí đầu tư hàng trăm tỷ đồng từ ngân sách Trung ương, địa phương và những nguồn kêu gọi hợp pháp khác ; đồng thời, qua hàng chục năm dày công nghiên cứu và điều tra và từng bước thực thi xây đắp, đến nay hàng chục khuôn khổ quan trọng đã được phục dựng và dần trả lại cho Lam Kinh diện mạo bề thế, uy nghiêm của “ kinh đô tưởng niệm ” nhà Hậu Lê. Cũng nhờ đó, Lam Kinh đang trở thành một trọng điểm du lịch tâm linh lôi cuốn hàng nghìn lượt hành khách mỗi năm đến du lịch thăm quan, ngưỡng vọng, chiêm bái. Đồng thời, khu di tích lịch sử cũng trở thành một địa chỉ giáo dục truyền thống lịch sử lịch sử dân tộc, văn hóa và đạo lý “ Uống nước nhớ nguồn ” cho con dân xứ Thanh, con dân đất Việt .Bên cạnh công tác làm việc trùng tu, tôn tạo, công tác làm việc kiểm kê di sản cũng được tỉnh ta sớm tiến hành thực thi. Theo đó, đợt kiểm kê lần thứ nhất diễn ra vào năm 1995 so với di sản vật thể. Qua đó, toàn tỉnh có khoảng chừng 1.535 di tích lịch sử đã được kiểm kê, công bố. Đợt kiểm kê lần thứ hai được thực thi với cả hai mô hình vật thể và phi vật thể và đến năm 2017, việc kiểm kê di sản vật thể cơ bản triển khai xong, còn di sản văn hóa phi vật thể vẫn đang được những địa phương triển khai. Bên cạnh đó, công tác làm việc lập hồ sơ khoa học xếp hạng di tích lịch sử và di sản văn hóa phi vật thế để đưa vào hạng mục di sản phi vật thể vương quốc cũng được chú trọng. Tỉnh Thanh Hóa khởi đầu tiến hành công tác làm việc lập hồ sơ khoa học xếp hạng di tích lịch sử từ năm 1962 cho đến nay. Các di tích lịch sử trên địa phận toàn tỉnh đã được lập hồ sơ khoa học xếp hạng từ di tích lịch sử cấp tỉnh, cấp vương quốc, cấp vương quốc đặc biệt quan trọng và di sản văn hóa quốc tế. Ngoài ra, công tác làm việc khoanh vùng di tích lịch sử để bảo vệ được triển khai tráng lệ theo lao lý ( trên hồ sơ xếp hạng ). Cụ thể, 100 % di tích lịch sử được lập hồ sơ khoa học, đưa vào đề xuất xếp hạng ( từ khi có Luật Di sản văn hóa năm 2001 ) đều được lập map khoanh vùng bảo vệ ; việc cắm mốc giới trong bước đầu được chăm sóc so với 1 số ít di tích lịch sử trọng điểm .
Cùng với việc quan tâm đầu tư bảo tồn và phát huy giá trị di sản vật thể, tỉnh ta cũng dành sự quan tâm cho di sản phi vật thể. Hằng năm, tỉnh đầu tư hàng tỷ đồng cho công tác nghiên cứu khoa học, phục dựng, truyền nghề, xuất bản sách… để bảo tồn các loại hình di sản văn hóa phi vật thể. Điển hình như nghệ thuật trình diễn dân gian (Trò Xuân Phả, Ngũ trò Viên Khê, hò Sông Mã, Pồn Pôông, Kin Chiêng Boọc Mạy…); nghiên cứu, khôi phục một số lễ hội truyền thống (lễ hội Trò Chiềng, lễ hội đền Độc Cước, lễ hội Cầu Ngư…); khôi phục và phát triển nghề thủ công truyền thống (đúc đồng Trà Đông, nước mắm Khúc Phụ, nước mắm Ba Làng…). Nhờ đó, nhiều loại hình văn hóa phi vật thể đặc sắc được dần tìm lại vị thế và sức sống trong cộng đồng. Trong đó phải kể đến nhiều lễ hội truyền thống được duy trì tổ chức thường xuyên gắn với di tích lịch sử văn hóa, thu hút đông đảo Nhân dân và du khách tham gia; tiêu biểu như lễ hội Lam Kinh, lễ hội Lê Hoàn, lễ hội đền Bà Triệu, lễ hội Quang Trung…; các lễ hội tín ngưỡng dân gian như lễ hội đền Sòng, lễ hội đền Độc Cước, lễ hội bánh chưng – bánh dày, lễ hội Pồn Pôông…
Những vấn đề đặt ra
Mặc dù công tác làm việc bảo tồn và phát huy giá trị những di sản văn hóa đã tạo được bước chuyển đáng kể và mang lại nhiều hiệu quả tích cực. Song, khách quan nhìn nhận, đây là trách nhiệm vừa khó khăn vất vả, phức tạp, vừa cần nguồn lực lớn cả về kinh phí đầu tư và nhân lực. Do đó, trong quy trình thực thi không tránh khỏi có những hạn chế, chưa ổn phát sinh. Trong đó phải kể đến, công tác làm việc lập quy hoạch, khoanh vùng phạm vi, cắm mốc giới bảo vệ di tích lịch sử chưa được chăm sóc đúng mức, tiến hành còn chậm, tỷ suất đạt thấp so vớ số lượng 1.535 di tích lịch sử đã được kiểm kê, công bố. Công tác trùng tu, dữ gìn và bảo vệ, hồi sinh di tích lịch sử và nghiên cứu và điều tra, sưu tầm, phục dựng di sản văn hóa vật thể còn nhiều hạn chế. Trong đó, nhiều di tích lịch sử đã và đang xuống cấp trầm trọng trầm trọng, có rủi ro tiềm ẩn trở thành phế tích nhưng chưa được góp vốn đầu tư trùng tu, hồi sinh ( toàn tỉnh hiện có trên 400 di tích lịch sử bị xuống cấp trầm trọng và nằm trong diện cần phải dữ gìn và bảo vệ, trùng tu, phục sinh ) ; việc trùng tu, tôn tạo, phục dựng ở 1 số ít di tích lịch sử có khâu chưa đúng pháp luật, chưa tuân thủ nghiêm trong phong cách thiết kế, kiến thiết, dẫn đến làm biến dạng, xích míc với yếu tố gốc ( nguyên bản ) cấu thành di tích lịch sử, nhất là di tích lịch sử lịch sử dân tộc văn hóa và kiến trúc nghệ thuật và thẩm mỹ .Bên cạnh đó, công tác làm việc lập hồ sơ khoa học để xếp hạng di tích lịch sử, di sản văn hóa phi vật thể có thời gian còn chậm, chưa dữ thế chủ động ; số di tích lịch sử và mô hình di sản văn hóa phi vật thể được công nhận, xếp hạng vương quốc còn ít so với di sản hiện có ; còn nhiều di tích lịch sử đã được công nhận xếp hạng chưa có đủ hồ sơ theo lao lý. Công tác nghiên cứu và điều tra khoa học về bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa trên địa phận tỉnh chưa được chăm sóc thực thi một cách dữ thế chủ động, liên tục và chưa có chiều sâu. Công tác điều tra và nghiên cứu, sưu tầm, phục dựng di sản văn hóa phi vật thể chưa được chăm sóc đúng mức, thực thi chậm, hiệu suất cao thấp ; nhiều mô hình đã và đang bị mai một, thất truyền như lời nói, chữ viết của 1 số ít dân tộc thiểu số ( Thái, Mông, Dao ) ; tri thức dân gian ; 1 số ít hình thức diễn xướng dân gian ; game show truyền thống cuội nguồn dân gian ít được tổ chức triển khai trong liên hoan ; không ít liên hoan truyền thống cuội nguồn đang bị mất đi yếu tố gốc bởi sân khấu hóa và hiện đại hóa ; việc truyền dạy những mô hình di sản văn hóa phi vật thể cho thế hệ trẻ chưa được triển khai tiếp tục, nhiều nơi không chăm sóc …
Mặc dù văn hóa được Đảng ta xác định là nền tảng tinh thần của xã hội, song nhận thức về vai trò của văn hóa đối với sự phát triển bền vững kinh tế – xã hội, có lúc có nơi còn hạn chế. Do vậy, công tác lãnh đạo, chỉ đạo thực hiện nhiệm vụ bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa ở một số địa phương vẫn chưa được quan tâm đúng mức, chưa tương xứng với phát triển kinh tế. Trong khi đó, hiệu lực, hiệu quả quản lý Nhà nước về văn hóa nói chung, công tác di sản văn hóa nói riêng còn nhiều bất cập. Việc tham mưu văn bản chỉ đạo, hướng dẫn thực hiện công tác bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị di sản văn hóa nhiều lúc, nhiều nơi còn chậm, lúng túng. Hoạt động của một số ban quản lý di tích hiệu quả chưa cao, nhất là còn lúng túng trong quản lý di tích, tổ chức lễ hội, tu bổ, tôn tạo di tích… nên đã xảy ra tình trạng mất cắp di vật, cổ vật, tranh chấp đất đai, xâm hại di tích, tiếp nhận đồ thờ tùy tiện; việc quản lý nguồn kinh phí xã hội hóa, tiền công đức nhiều nơi còn lỏng lẻo, chưa công khai, minh bạch… Ngoài ra, việc đào tạo, bồi dưỡng cán bộ quản lý, tham mưu về lĩnh vực bảo tồn di sản văn hóa, nhiều nơi chưa đáp ứng được yêu cầu, nhất là cán bộ văn hóa cơ sở; đội ngũ hướng dẫn viên ở các khu di tích phần lớn là thiếu, trình độ chuyên môn, kiến thức về lịch sử, văn hóa, trình độ ngoại ngữ chưa đáp ứng được yêu cầu…; đội ngũ tư vấn thiết kế tu bổ di tích và giám sát công trình thiếu về số lượng, yếu về chuyên môn và thiếu đội ngũ thợ thi công lành nghề. Hoạt động thanh tra, kiểm tra công tác bảo tồn và phát huy giá trị di tích còn ít so với hệ thống di tích và lễ hội.
Nhiều năm qua, nguồn lực dành cho công tác làm việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản mặc dầu đã được tỉnh ta chăm sóc, tuy nhiên vẫn còn khá nhã nhặn so với nhu yếu thực tiễn. Kinh phí dành cho công tác làm việc dữ gìn và bảo vệ, trùng tu, hồi sinh di tích lịch sử những cấp đa phần Giao hàng những di tích lịch sử tín ngưỡng, tâm linh mà chưa chăm sóc đúng mức đến di tích lịch sử lịch sử vẻ vang cách mạng. Bên cạnh đó, nhiều địa phương chưa có sự góp vốn đầu tư thỏa đáng cho công tác làm việc giảng dạy cán bộ quản trị di sản văn hóa, hướng dẫn viên du lịch, truyền dạy nghề, chưa có chủ trương tương hỗ, khuyến mại nghệ nhân dân gian ; kinh phí đầu tư góp vốn đầu tư tăng cấp, lan rộng ra mạng lưới hệ thống kho lưu trữ bảo tàng công lập chưa cung ứng nhu yếu … Ngoài ra, công tác làm việc xã hội hóa trong bảo tồn di tích lịch sử ở nhiều nơi không tuân thủ những pháp luật của pháp lý, thiếu hiểu biết về lịch sử vẻ vang, văn hóa, kiến trúc, mỹ thuật và đặc biệt quan trọng là Luật Di sản văn hóa dẫn đến việc tự ý trùng tu, không tôn trọng yếu tố nguyên gốc, đưa 1 số ít tượng thờ, thiêng vật không tương thích vào di tích lịch sử ; công tác làm việc xã hội hóa mới tập trung chuyên sâu vào những di tích lịch sử tôn giáo, tín ngưỡng, tâm linh …Di sản văn hóa là sự phản ánh của tinh hoa và truyền thống văn hóa của mỗi địa phương, mỗi vùng miền. Do vậy, việc lưu giữ, bảo tồn, trao truyền di sản văn hóa là trách nhiệm rất là thiết yếu, bộc lộ nghĩa vụ và trách nhiệm, sự tri ân của hậu thế so với tiền nhân. Song phải làm thế nào cho hiệu suất cao, khoa học và đúng lao lý của pháp lý, thì không chỉ cần ý thức nghĩa vụ và trách nhiệm, sự trân trọng, mà càng cần rất là thận trọng và tôn trọng những giá trị lịch sử dân tộc, văn hóa gốc của di sản .
Bài và ảnh: Khôi Nguyên
