Đầu năm 2018, trong quá trình tu bổ, tôn tạo chùa Bổ Đà, một tam quan được xây dựng mới khá bề thế trong khuôn viên phía trước chùa. Việc đó dấy lên các luồng ý kiến trái chiều về cách ứng xử với một di tích có giá trị đặc biệt.
Chùa Bổ Đà là một TT phật giáo lớn của dòng thiền Trúc Lâm Yên Tử, tọa lạc trên núi Phượng Hoàng, xã Tiên Sơn, huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang. Tổng thể kiến trúc Chùa Bổ Đà độc lạ, độc lạ với vườn tháp lớn gồm hàng trăm ngôi tháp cổ, mạng lưới hệ thống những tượng thờ thời Lê và có bộ mộc bản kinh phật thiền phái Lâm Tế cổ nhất Nước Ta ( 1741 ). Công trình này được xếp hạng di tích vương quốc đặc biệt quan trọng năm 2017. Đầu năm 2018, trong quy trình trùng tu, tôn tạo chùa Bổ Đà, một tam quan được kiến thiết xây dựng mới khá bề thế trong khuôn viên phía trước chùa. Việc đó dấy lên những luồng quan điểm trái chiều về cách ứng xử với một di tích có giá trị đặc biệt quan trọng. Phía đồng thuận cho rằng tam quan là một khu công trình gắn với chùa, việc bổ trợ yếu tố mới là để hoàn thành xong toàn diện và tổng thể, xây tam quan trên phần vườn bỏ phí là tái tạo cảnh sắc đẹp lên, thuận tiện cho việc đi lại, mà không động đến di tích gốc, không trái luật và trong thực tiễn đã có sự thỏa thuận hợp tác Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch. Phía phản đối lại khẳng định chắc chắn : Chùa Bổ Đà vốn có 2 lớp cổng nối nhau bằng một lối đi lát đá sa thạch, hai bên có những tường trình bằng đất cao 2 m mà không có tam quan. Đó là một trong những đặc thù độc lạ tạo nên giá trị của chùa, việc xây mới tam quan làm biến hóa đặc thù vốn có, phá vỡ cảnh sắc lịch sử dân tộc và từ đó làm suy giảm giá trị của di tích này .
Đây chỉ là một trong rất nhiều những câu chuyện thực tế, gây tranh cãi xuất phát từ những vấn đề phức tạp, đa chiều và tạo ra những “nghịch lý” trong hoạt động bảo tồn, tôn tạo các di tích lịch sử, văn hóa. Vậy những nghịch lý của bảo tồn xuất phát từ đâu? Cơ sở khoa học của bảo tồn là gì? Cần phải phân tích các vấn đề căn bản nhất của chuyên ngành bảo tồn di tích để trả lời những câu hỏi này.
Theo GS Salvador, sự khởi đầu của hoạt động giải trí bảo tồn như thể một hoạt động giải trí khoa học, một nhu yếu văn hóa truyền thống của xã hội có từ thế kỷ 18. Những yếu tố được đưa ra bởi Pietro Edwards ( 1744 – 1821 ), nhà bảo tồn người Italia, vào thời gian đó hoàn toàn có thể coi là những ví dụ tiên phong của kim chỉ nan bảo tồn. Hoạt động bảo tồn có ý thức dẫn đến việc giải quyết và xử lý 1 số ít đối tượng người tiêu dùng theo cách khác so với những đối tượng người dùng còn lại, ví dụ điển hình như việc trùng tu mà không sửa sang, hiện đại hóa. Có khi chỉ địa thế căn cứ vào một tiêu chuẩn nào đó để phân biệt một vật là đối tượng người tiêu dùng bảo tồn với vật khác giống nó ( nhưng lại không phải là đối tượng người dùng bảo tồn ) .
Chẳng hạn Giorgio Bonsanti1 đã nêu một cách súc tích trong tác phẩm của mình ( 1997 ) là : “ Nếu một chiếc ghế bị gãy, nó được sửa chữa thay thế. Nếu Brustolon2 làm chiếc ghế đó, nó sẽ được bảo tồn ”. Có nghĩa là cùng những hành vi như gắn vá, vô hiệu côn trùng nhỏ … trên hai đối tượng người tiêu dùng giống nhau lại hoàn toàn có thể được coi là việc nghề mộc hoặc việc bảo tồn. Chính vì thế, việc định nghĩa bảo tồn và đối tượng người dùng của bảo tồn một cách khá đầy đủ không phải là việc thuận tiện. Từ ví dụ trên hoàn toàn có thể thấy rằng, đặc tính của đối tượng người tiêu dùng là yếu tố quan trọng trong bảo tồn, chính đặc tính ấy làm cho những hoạt động giải trí sửa chữa thay thế thường thì trở thành hoạt động giải trí bảo tồn đúng với thực chất của nó. Đặc tính của đối tượng người dùng lại được xác lập bởi việc nhìn nhận những giá trị của nó. Như vậy, giá trị của đối tượng người dùng chính là yếu tố cốt lõi của hoạt động giải trí bảo tồn .
Nhưng giá trị, đến lượt nó, lại là một khái niệm rất là phức tạp, nhờ vào vào những qui ước và sự thẩm định và đánh giá. Tùy theo đặc thù hoàn toàn có thể chia thành giá trị vật chất, giá trị niềm tin, theo thời hạn có giá trị vĩnh cửu, giá trị nhất thời, theo ý nghĩa có giá trị sử dụng, giá trị nghệ thuật và thẩm mỹ, giá trị đạo đức … Những giá trị thông dụng thường quy về những chuẩn mực Chân – Thiện – Mỹ. Một cách chung nhất, hoàn toàn có thể coi giá trị là linh hồn cuả văn hóa truyền thống, truyền thống văn hóa truyền thống của một hội đồng hay một vùng miền hoàn toàn có thể khái quát bằng một hệ giá trị. Tuy nhiên, giá trị lại có tính ước lệ, tuân theo những qui ước truyền thống lịch sử của một hội đồng nhất định và cho nên vì thế nó dịch chuyển theo khoảng trống, thời hạn, không cố định và thắt chặt về ý niệm tốt, xấu. Tháp Eiffel ở Paris từng bị người dân Pháp chê bai là “ xấu xí ”, “ nực cười ”, “ thảm họa ”, những văn nghệ sỹ, chuyên viên kiến trúc, đô thị thì gọi nó là “ bộ xương ”, “ ống khói ” … và suýt bị dỡ bỏ. Nay nó đã trở thành hình tượng điển hình nổi bật nhất của Paris, có sức hút vượt xa những khu công trình kiến trúc nổi tiếng khác nhau như Nhà thờ Đức Bà, Khải hoàn môn, Điện Invalides .
Văn kiện Nara về tính xác nhận ( 1994 ) chứng minh và khẳng định : “ Mọi phán xét về giá trị được thừa nhận so với di sản văn hóa truyền thống hoàn toàn có thể khác nhau giữa những văn hóa truyền thống và ngay cả trong một văn hóa truyền thống … Lòng tôn trọng với mọi văn hóa truyền thống yên cầu mỗi di sản văn hóa truyền thống phải được quan tâm đến và phán xét theo những tiêu chuẩn đặc trưng cho toàn cảnh văn hóa truyền thống mà trong đó di sản kia tọa lạc ”. Trên trong thực tiễn, giá trị của những tác phẩm kiến trúc, thẩm mỹ và nghệ thuật hay của di sản văn hóa truyền thống được xác lập bởi sự đánh giá và thẩm định của những chuyên viên và của hội đồng. Khi có sự đồng thuận, những giá trị được tôn vinh và là cơ sở của hoạt động giải trí bảo tồn và phát huy di sản trong đời sống đương đại. Tuy nhiên, nhiều trường hợp không có sự đồng thuận giữa chuyên viên và hội đồng hoặc ngay giữa những chuyên viên với nhau. Khi đó, việc xác lập giá trị của đối tượng người dùng trở nên khó khăn vất vả hơn, và hoạt động giải trí bảo tồn gây ra nhiều quan điểm trái ngược với những nghịch lý và những cuộc tranh cãi bất tận. Mặc dù vậy, điều đó không có nghĩa là việc nhìn nhận giá trị của đối tượng người tiêu dùng và nội dung của hoạt động giải trí bảo tồn chúng lại hoàn toàn có thể trở nên “ vô định ”. Bởi vì hoạt động giải trí bảo tồn di tích, di sản có cơ sở khoa học của nó. Trong trường hợp này, cơ sở khoa học là những nhận thức, những tiêu chuẩn, chuẩn mực đã được thống nhất trong hệ thống lý thuyết chuyên ngành, những yếu tố đã được qui định trong những văn bản pháp lý, là cơ sở cho việc nhìn nhận, thẩm định và đánh giá giá trị của những di tích, di sản .
Khi đã xác định được giá trị, hoạt động bảo tồn di tích lại bị chi phối bởi các quan niệm, nhận thức về bảo tồn. Các quan niệm, nhận thức về bảo tồn khá phong phú và phức tạp, diễn ra trong một “biên độ” rộng. John Ruskin (họa sỹ, nhà tư tưởng, nhà hoạt động xã hội người Anh, 1819-1900) và Viollet le Duc (KTS, nhà khoa học, nhà phê bình người Pháp, 1814-1897) được coi là hai lý thuyết gia đầu tiên về bảo tồn. Họ đại diện cho hai khuynh hướng “thái quá” về bảo tồn; từ khắt khe nhất cho đến dễ dãi nhất. Nếu John Ruskin với khuynh hướng “khắt khe”, coi trọng dấu ấn lịch sử, coi dấu ấn lịch sử là một phần của đối tượng, là cái đáng quý nhất của đối tượng cần phải bảo tồn, thì Viollet le Duc, với khuynh hướng “dễ dãi”, coi trạng thái nguyên thủy là trạng thái tốt nhất của đối tượng bảo tồn, thậm chí đó không phải là trạng thái nguyên gốc của vật chất mà là ý tưởng nguyên gốc của tác giả. Trên thực tế, tất cả các lý thuyết trên thế giới về lĩnh vực bảo tồn sau này đều nằm trong phạm vi của hai “thái cực” của John Ruskin và Viollet le Duc.
Ngày nay, trong sự tăng trưởng đa tuyến của những yếu tố kinh tế tài chính – xã hội và sự phong phú văn hóa truyền thống toàn thế giới, những quan điểm tân tiến về bảo tồn di tích rất đa dạng chủng loại, phong phú và tạo ra những khuynh hướng song hành .
- “Quan điểm lịch sử” đặt các yếu tố lịch sử lên hàng đầu trong hoạt động bảo tồn di tích để di tích luôn thực sự là bằng chứng xác thực và khách quan của những thời kỳ đã qua;
- “Quan điểm bảo tồn tính nguyên gốc (authenticity)” coi di tích là tư liệu khách quan của quá khứ, mục tiêu bảo tồn tính nguyên gốc được xác định là tối thượng;
- “Quan điểm di sản văn hóa phục vụ đời sống xã hội đương đại” luôn đặt việc bảo tồn di tích gắn liền với nhu cầu sử dụng và phát huy giá trị của di tích, sự tham gia trực tiếp của di tích vào việc đáp ứng các nhu cầu rất đa dạng của cuộc sống đương đại;
- “Quan điểm kết hợp bảo tồn, phát huy những giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể của di tích” coi sự kết hợp các yếu tố vật thể và phi vật thể mới tạo nên giá trị đích thực của di tích, cần bảo tồn chúng thì những giá trị đầy đủ và đích thực của di tích mới được gìn giữ và lưu truyền một cách toàn vẹn;
- “Quan điểm gắn kết và hài hòa giữa bảo tồn và phát triển” coi bảo tồn di tích là một nhân tố quan trọng của phát triển bền vững và phát triển tạo nguồn lực, điều kiện tốt cho công tác bảo tồn…
Như vậy, trong cùng một trường hợp, hoàn toàn có thể có những cách ứng xử với di tích khác nhau khi tuân theo những quan điểm khác nhau kể trên ( và còn những quan điểm khác nữa ). Đây cũng chính là nguyên do dẫn đến có những hoạt động giải trí bảo tồn, trùng tu di tích gây ra nhiều quan điểm trái chiều, mỗi quan điểm được đưa ra theo quan điểm và cách tiếp cận khác nhau, thậm chí còn trái ngược .
Và vì thế, những cuộc tranh luận rất khó đến được sự đồng thuận. Hoạt động bảo tồn, một lần nữa lại xuất hiện những “nghịch lý”. Tuy nhiên, trong mỗi trường hợp cụ thể, việc lựa chọn quan điểm cơ bản để ứng xử với di tích được căn cứ vào đặc điểm, tính chất, tình trạng, vai trò của di tích dựa trên kết quả nghiên cứu, khảo sát đầy đủ, kỹ lưỡng về di tích và tổng hòa các vấn đề liên quan. Theo cách đó, mặc dù là không có giải pháp nào là tối ưu, tuyệt đối nhưng quan điểm cơ bản được lựa chọn theo hướng phù hợp nhất, hiệu quả hoạt động bảo tồn di tích sẽ tốt nhất trong phạm vi có thể.
Mặt khác, cần lưu ý rằng, có thể song song tồn tại nhiều quan điểm, nhiều cách tiếp cận di tích và hoạt động bảo tồn di tích khác nhau, việc lựa chọn quan điểm là linh hoạt hướng tới sự phù hợp nhất, nhưng dù theo quan điểm nào thì cũng đều phải tuân thủ hệ thống nguyên tắc của hoạt động bảo tồn đã được xác định. Những nguyên tắc của bảo tồn đã được thống nhất trong hệ thống lý thuyết chuyên ngành, các văn kiện quốc tế của các chuyên gia, các công ước quốc tế, các văn bản pháp lý của các quốc gia và chúng luôn được điều chỉnh, hoàn thiện và cập nhật.
Nhà thờ Sagrada Familia do KTS khét tiếng Antoni Gaudi ở Barcelona, Tây Ban Nha phong cách thiết kế là một ví dụ khá đặc biệt quan trọng. Công trình được khai công kiến thiết xây dựng từ năm 1882, sau đó bị dang dở vì ông mất bất thần do tai nạn thương tâm năm 1926. Năm 1984, khu công trình này được UNESCO đưa vào list Di sản văn hóa truyền thống quốc tế và là 1 trong 12 bảo vật vương quốc của Tây Ban Nha. Năm 2010, Giáo hoàng Benedict XVI nâng lên thành Vương Cung Thánh Đường. Với “ di sản sống ” này, người ta vừa bảo tồn vừa liên tục kiến thiết xây dựng nó theo sáng tạo độc đáo phong cách thiết kế của tác giả. Ở đây, quan điểm được lựa chọn coi trạng thái nguyên thủy của đối tượng người dùng không phải là trạng thái nguyên gốc của vật chất mà là ý tưởng sáng tạo nguyên gốc của tác giả. Những người có nghĩa vụ và trách nhiệm đang nỗ lực hoàn thành xong nhà thời thánh này với 18 ngọn tháp theo ý tưởng sáng tạo của Gaudi ( lúc bấy giờ mới hoàn thành xong 8 ngọn tháp ) và dự kiến sẽ triển khai xong vào năm 2026, nhân ngày kỷ niệm 100 năm ngày mất của ông. Việc thực thi theo quyết định hành động linh động, không cứng ngắc trong bảo tồn và đầy ý nghĩa nhân văn này đang diễn ra với sự mong đợi của những người chăm sóc trên toàn quốc tế .
Trong khi đó, tại khu di tích Lam Kinh, Thanh Hóa, một dự án Bất Động Sản trùng tu, tôn tạo đã được thực thi với việc phục dựng lại tòa Chính điện trên cơ sở dấu tích mặt phẳng, 1 số ít những chân tảng đá và những bậc thềm còn sót lại. Những nguyên do để phục dựng hoàn toàn có thể mang những ý nghĩa nhất định, địa thế căn cứ phục dựng dựa vào size mặt phẳng, chân tảng và những kiến trúc cùng thời hoàn toàn có thể là sự tham chiếu hài hòa và hợp lý nhưng không vừa đủ, cứ liệu khoa học quá sơ sài. Trường hợp này đã không tuân theo nguyên tắc quan trọng trong bảo tồn di tích, được nêu trong hiến chương Vernice, năm 1964 là : “ Phục hồi cần phải chấm hết ở điểm Open giả thiết ” ( Restoration “ must stop at the point where conjecture begins ” ). Nguyên tắc này cũng đã được qui định trong Luật Di sản văn hóa truyền thống của Nước Ta : “ Phục hồi di tích là hoạt động giải trí nhằm mục đích phục dựng lại di tích đã bị hủy hoại trên cơ sở những cứ liệu khoa học về di tích ” ( điều 4, mục 13 ). Như vậy, những giải pháp bảo tồn, tôn tạo di tích hoàn toàn có thể rất phong phú, linh động, không theo một công thức cố định và thắt chặt nào, tuy nhiên không có nghĩa là hoàn toàn có thể ứng xử một cách tùy tiện mà cần phải phụ thuộc vào vào đặc thù, giá trị của di tích và tuân thủ những nguyên tắc chuyên ngành bảo tồn chứ không phải theo ý muốn chủ quan của người làm bảo tồn .
Thay lời kết
Các phân tích trên cho thấy sự phong phú, đa dạng và phức tạp của hoạt động bảo tồn di tích, di sản. Chúng giải thích vì sao trên thực tế lại xuất hiện nhiều vấn đề tranh cãi xung quanh các hoạt động bảo tồn di tích, tồn tại những nghịch lý trong bảo tồn di tích và bảo tồn di tích luôn là những nhiệm vụ khó khăn, những cuộc “tranh đấu”. Nhận diện giá trị của đối tượng được bảo tồn nhiều khi khá “bất định”, nhưng những giá trị cốt lõi, đích thực của chúng luôn tồn tại khách quan mà khi tiếp cận đúng, cẩn trọng thì sẽ xác định được; các quan điểm cơ bản về bảo tồn di tích có thể rất phong phú, đa dạng, khác biệt nhau nhưng nếu tiếp cận bài bản, có nghiên cứu xác đáng thì sẽ lựa chọn được quan điểm phù hợp; những nguyên tắc chuyên ngành thì luôn cần phải tuân thủ nghiêm ngặt. Hệ thống các vấn đề đó chính là cơ sở khoa học của chuyên ngành bảo tồn mà tất cả các hoạt động, những nỗ lực bảo tồn di tích, di sản trên thực tế cần phải dựa vào để đảm bảo chất lượng khoa học chuyên ngành bảo tồn đúng với bản chất của nó.
Như vậy, hoạt động giải trí bảo tồn di tích, di sản có cơ sở khoa học của nó, nếu được tôn trọng và tuân theo thì chúng sẽ tạo ra hiệu suất cao văn hóa truyền thống, xã hội tích cực. Cụ thể, trong mỗi trường hợp cần thống nhất nhận thức về di tích, nhận diện đúng giá trị của di tích, thống nhất xác lập quan điểm, mục tiêu trùng tu, tôn tạo và tuân thủ những nguyên tắc cơ bản của chuyên ngành bảo tồn di tích. Điều này trên thực tiễn sẽ phụ thuộc vào vào năng lượng của mạng lưới hệ thống quản trị, những chuyên viên và cả hội đồng. Xây dựng, triển khai xong mạng lưới hệ thống lý luận, triết lý, những cơ sở khoa học của chuyên ngành bảo tồn di tích và đào tạo và giảng dạy, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực chuyên ngành bảo tồn di tích là trách nhiệm thiết yếu và quan trọng để sự nghiệp bảo tồn, phát huy giá trị những di tích, di sản văn hóa truyền thống của dân tộc bản địa ở Nước Ta sẽ có những bước tiến tốt đẹp và bền vững và kiên cố .
Chú thích
(1) Giorgio Bonsanti: Nhà nghiên cứu lịch sử, nghệ thuật người Italia
(2) Andrea Brustolon (1662-1732): Nhà điêu khắc gỗ người Italia nổi tiếng với đồ gỗ kiểu Barogne và các tác phẩm điêu khắc tôn giáo.
KTS Lê Thành Vinh
Nguyên Viện trưởng Viện Bảo tồn Di tích – Bộ Văn hóa – Thể thao và Du lịch
(Bài đăng trên Tạp chí Kiến trúc số 10-2018)
